یکی از بخش های اصلی آموزش در کشورها آموزش و پرورش است که از زمان شیوع ویروس کرونا مدارس و دانش آموزان را ناگزیر به استفاده از آموزش مجازی و راه دور کرده است. آموزش مجازی چالش هایی را برای سیستم آموزشی ایجاد کرده است که در اینجا هدف بررسی آمادگی جهانی برای آموزش ‎های از راه دور و همچنین ارزیابی کیفیت آموزش مجازی در ایران و شبکه شاد است. هر چند قضاوت دقیق در مورد آمادگی ایران برای ورود به آموزش های از راه دور به دلیل فقدان اطلاعات رسمی میسر نیست اما داده ها و اطلاعات تخمینی نشان می دهد تا پیش از شیوع کرونا ایران همچون اکثر کشورهای در حال توسعه آمادگی کافی برای ورود به آموزش های از راه دور را دارا نبوده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

شیوع ویروس کرونا مدارس اکثر کشورهای جهان را به تعطیلی کشانده است. از آنجا که بی شک آموزش ها در سال آینده تلفیقی )حضوری_مجازی( خواهند بود دست اندرکاران آموزش و پرورش کشور باید بتوانند سطح آموزش های از راه دور را به آموزش های حضوری نزدیک کنند. ارزیابی این آموزش ها بهترین ابزار را برای برنامه ریزی های سال آینده تحصیلی در اختیار سیاستگذران و آموزشگران قرار می دهد. در همین راستا مرکز بررسی های استراتژیک در انتهای خرداد ماه ۱۳۹۹ با انجام یک نگرش سنجی اینترنتی (نمونه انتخابی۲۵۰۰ نفری) اطلاعاتی مفید درباره تجربه آموزش های از راه دور در کشور را استخراج نموده است. در گزارش پیش رو با کمک گرفتن از این داده ها نمایی کلی از شرایط مترتب بر آموزش های مجازی ارائه شده و بر اساس آن مسائل و مشکلات مورد تحلیل قرار خواهند گرفت.

چالش آموزش های از راه دور دیجیتال در جهان در مواجهه با پاندمی

مؤلفه های چندگانه ای برای ارزیابی آمادگی کشورها در زمینه آموزش های از راه دور وجود دارد. نتایج آماری در این زمینه نشان می دهد که در کشورهای توسعه یافته، دسترسی دانش آموزان به کامپیوتر ۹۰ تا ۱۰۰ درصد است. در مورد دسترسی به اینترنت نیز آمار نشان دهنده دسترسی تقریباً ۱۰۰ درصدی دانش آموزان به اینترنت در کشورهای توسعه یافته است.

به طور کلی معلمان در بیشتر نقاط دنیا هنوز آمادگی ورود به عرصۀ آموزش های دیجیتال را ندارند. این اطلاعات نشان می دهد تنها حدود ۳۰ درصد معلمان در کشورهای در حال توسعه توانایی ورود به عرصه آموزش های مجازی را دارا هستند. لذا بخش مهمی از برنامه کشورها برای بهبود آموزش های از راه دور در سال های آینده باید معطوف به توانمندسازی معلمان باشد.

ارزیابی آموزش های مجازی در ایران(تیرماه۹۹)

در زمینه دسترسی به کامپیوتر یا تلفن های هوشمند برای دسترسی به اینترنت آمار و ارقام اصلی باید توسط وزارت آموزش و پرورش اعلام گردد. وزیر آموزش و پرورش اعلام نموده است که ۶.۹ درصد از دانش آموزان کشور به اینترنت دسترسی ندارند. با این حال آنچه مهم تر از صرف دسترسی به اینترنت است، سهولت این دسترسی است. طبق نظرسنجی انجام شده در بستر اینترنت ۳۰ درصد کسانی که به نحوی به ابزارهای اتصال به اینترنت دسترسی دارند، با سختی این امکان برایشان فراهم شده است. این ارقام نشان می دهد که امکان آموزش های آنلاین حداقل برای حدود ۴۰ درصد از دانش آموزان کشور به راحتی ممکن نبوده است. همچنین داده های نظرسنجی حاکی از آن است که حدود ۳۵ درصد از دانش آموزان به میزان روزهای حضور در مدرسه از محتواهای آموزشی از راه دور استفاده کرده اند.

آگاهی از اینکه چند درصد از دانش آموزان در خانواده به لحاظ آموزشی پشتیبانی می شوند تأثیر مهمی بر سیاستگذاری ها دارد. تقریباً نیمی از دانش آموزان امکان کمک گرفتن از اعضای خانواده برای بهبود یادگیری را ندارند.

یکی از راه ها برای ارزیابی بازدهی آموزش های غیرحضوری، آگاهی از میزان عقب ماندگی های تحصیلی دانش آموزان است. آمار بدست آمده نشان می دهد آموزش های فعلی در ایام کرونا برای ۴۰ درصد دانش آموزان کفایت کرده است و مابقی(۶۰درصد) نیاز به کلاس های جبرانی دارند.

ارزیابی اقدام راه اندازی شبکه شاد

برای ارزیابی اولیه شبکه شاد باید عملکرد شبکه در ۳ لایه بررسی شود. این لایه ها عبارتند از: درون دادها ،  فرایندها و برون داد ها.

درون داد: دو درونداد مهم در راه اندازی شبکه شاد مورد بررسی قرار می گیرد: ۱-اهداف و ۲-منابع مالی. از جمله اهداف احداث شبکه شاد فراهم کردن بستر قانونی و رایگان آموزش های راه دور و فراهم کردن امکان نظارت بر آموزش های از راه دور از طریق اجباری کردن شبکه است. از نظر منبع مالی و تجهیزات، بخشی از منافع اقتصادی شبکه شاد در اختیار آموزش و پرورش قرار می گیرد که سبب کمرنگ شدن برخی از ارزش ها و سیاست های تربیتی آن است.

فرآیندها: منظور از فرآیندها رویه های اجرایی است که تأسیس و راهبری شبکه شاد را عملی می کند. یکی از شاخص ترین این رویه ها مربوط به سازماندهی و هماهنگی درون سازمانی و برون سازمانی است که سرعت قابل قبولی در راه اندازی و بهبود خدمات برای شبکه وجود داشت و  دیگری میزان تعهد به دریافت بازخورد و اصلاح رویه ها بوده که شبکه شاد توانسته بازخورد قابل قبولی داشته باشد.

برون داد: برون دادها نشان می دهد که امکان برگزاری کلاس های آنلاین ویدیویی و همچنین آزمون آنلاین در شبکه شاد وجود ندارد از طرفی توان نرم افزار در ارائه خدمات همزمان و ارائه امکانات رایگان آموزش از راه دور قابل قبول بوده و اما در بخش استقبال کابران و رضایت معلمان و دانش آموزان نیاز به بررسی و بهبود دارد.

توصیه های سیاستی

• آموزش های از راه دور به دلایل مختلف آموزشی، تربیتی و سلامت نمی توانند جایگزین آموزش های حضوری باشند. لذا پرداختن به نقاط ضعف و قوت آموزش های مجازی به معنای کفایت این نوع آموزش ها نیست و آموزش و پرورش نباید از هیچ تلاشی برای برگزاری کلاس های حضوری در شرایط مطلوب چشم پوشی نماید.
• عدم حضور دانش آموزان در مدرسه آسیب های روانی و اجتماعی مختلفی را به افراد و جامعه تحمیل می کند. لازم است برنامه ای کلان تدوین و با مشارکت وزارت آموزش و پرورش، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزارت بهداشت، وزارت ورزش و جوانان در سال آینده تحصیلی اجرا شود.
• برای کاراتر نمودن شبکه شاد ترافیک شبکه و وسیله های ارتباطی متصل به آن نیز باید رایگان در اختیار دانش آموزان (به خصوص در مناطق حاشیه ای) قرار گیرد. همچنین امکان آموزش ویدئویی تعاملی رایگان در آن فراهم شود. این ویژگی بدین معناست که آموزش و پرورش باید اهتمام داشته باشد تا در سال آینده به یک سیستم LMS (سیستم آموزش مجازی قوی) برای شبیه سازی کلاس درس در فضای شبکه مجهز شود.
• نظم بخشی به ساعات آموزش دیجیتال هم برای معلم و هم دانش آموز امری ضروری است. بنابراین لازم است ساعات دسترسی دانش آموز به معلم در فضای مجازی محدود گردد.

جمع بندی

با توجه به مرور اقدامات و اطلاعات مربوط به آموزش عمومی در جهان و ایران در دوران کرونا جایگاه ایران در این آموزش ها با توجه به سه عنصر دسترسی دانش آموز به ابزار، توانمندی معلمان در آموزش ها و فراهم بودن پلتفترم مناسب آموزش های آنلاین در حد متوسط های جهانی است. مهم ترین اقدام راهبردی آموزش و پرورش برای مدیریت بهینۀ آموزش های از راه دور دیجیتال در سال های آینده تبدیل مدرسه به قطب آموزش دیجیتال است. بنابراین پیشنهاد مشخص در این زمینه آن است که وزارت آموزش و پرورش استراتژی اصلی خود را از تمرکز بر شاد به سوی تجهیز نهادی و سخت افزاری مدارس است به طوریکه به جای اجباری کردن استفاده از شاد، مدارس مسئولیت انتخاب بسترهای آموزش آنلاین داخلی را بر عهده گرفته و نظارت و ارزیابی آموزش ها به صورت متمرکزتر در اختیار مدیران واحدهای آموزشی قرار گیرد.

این مطالعه در مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری با همکاری جلال کریمیان انجام شده  است.