تا قبل از انقلاب، زبان عربی به صورت محدود در نظام آموزش و پرورش آموزش داده می شد. بعد از انقلاب، تدریس این زبان الزامی شد، زیرا زبان عربی زبان قرآن و معارف اهل بیت(ع) است و با زبان فارسی بسیار در آمیخته، به نحوی که فهم زبان فارسی تا حدی در گرو آشنایی و فهم زبان عربی است. نیروی انسانی نامناسب، روش سنتی آموزش عربی، آموزش نامناسب دستور زبان، دامنه محدود واژگان و متون درسی، غلبه دستور زبان و قواعد محوری، زمان اندک تدریس، عدم تبیین درست اهداف از جمله چالش هایی است که آموزش زبان عربی در کشور را ناکارامد کرده است.

کلیدواژه: آموزش زبان، سیاستگذاری های زبانی، زبان عربی، آموزش عربی.

ضرورت و اهداف پژوهش

آموزه های قرآن، دین اسلام و رابطه درهم تنیده فرهنگی و تمدنی ایرانیان با جهان عرب از گذشته تاکنون، فراگیری این زبان عربی را یش از هر زمانی ضرورت می بخشد. از طرفی دیگر، مضامین زبان فارسی و عربی، بسیار به هم نزدیک هستند. به همین علت، آموزش زبان عربی در ایران همواره یکی از دغدغه های سیاستگذاران و برنامه ریزان در سطوح کلان و خرد بوده است، به طوری که براساس اصل شانزدهم قانون اساسی، آموزش زبان عربی در برنامه درسی همه پایه های تحصیلی دوره متوسطه اول و دوم در مدارس گنجانده شد. اما همچنان چالش ها و مشکلاتی برای آموزش این زبان وجود دارد.

جایگاه آموزش زبان عربی در قوانین و اسناد بالا دستی

قبل از انقلاب زبان عربی به صورت محدود در برنامه آموزش و پرورش داشت. پس از انقلاب، آموزش زبان عربی در اصل (۱۶) قانون اساسی توسط مجلس خبرگان در تاریخ ۶/۶/۱۳۶۸ تصویب شد، چرا که زبان قرآن و علوم و معارف اسلامی عربی است و ادبیات فارسی کاملا با آن آمیخته است. همچنین، در مصوبه های جلسه ۶۲۶ و ۶۴۷ شورای عالی آموزش و پرورش بر لزوم استفاده از زبان عربی جهت درک بهتر قرآن و احادیث تاکید شده است.

جایگاه آموزش زبان عربی

زبان عربی به دلایل مختلفی جایگاه بالایی در نظام آموزش ایران در مقایسه با سایر زبان ها دارد که در ادامه ارائه شده است:

• لزوم آموزش زبان عربی در مدارس براساس قانون اساسی و دیگر اسناد بالا دستی: براساس قانون اساسی، آموزش زبان عربی بعد از دوره ابتدایی تا پایان دوره متوسطه در همه مدارس الزامی شده است. دیگر اسناد و قوانین بالا دستی همچون قانون برنامه پنجم توسعه، مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و مصوبات شورای عالی آموزش وپرورش بر تدریس این ماده درسی در مدارس تاکید داشته اند.
• کارکرد ویژه زبان عربی برای فهم قرآن، معارف اهل بیت (ع) و ادبیات فارسی: زبان عربی کارکرد ویژه ای در فهم قرآن و معارف اهل بیت (ع) و نیز فهم زبان و ادبیات فارسی دارد و همین کارکرد زبان عربی جایگاه برجسته ای به آن بخشیده است که دیگر زبان های خارجی از آن برخوردار نیستند.
• توجه به مسائل فرهنگی، تمدنی و تاریخی: در میان زبان های خارجی، تنها زبان عربی است که با فرهنگ، تمدن و تاریخ ایران درهم تنیده است و فهم این حوزه تمدنی، نیاز به زبان عربی را دو چندان می کند.
• توجه همه اسناد و قوانین به آموزش زبان عربی: تقریبا اغلب اسناد بالا دستی حوزه آموزش و پرورش به اهمیت فراگیری آموزش زبان عربی اشاره کرده اند که نشان از جایگاه والای این زبان به ویژه از نظر دینی و فرهنگی دارد.
• معطوف بودن آموزش مهارت های چهارگانه زبانی عربی به اهدافی خاص: قلمرو و حوزه آشنایی با زبان عربی و مشخصا مهارت های چهارگانه زبانی یعنی خواندن، گوش کردن، نوشتن و سخن گفتن در این حوزه به میزانی است که دانش آموز را در درک معنای آیات قرآن کریم، کلام معصومین و متون دینی و فرهنگ اسلامی کمک کند و در تقویت زبان فارسی او موثر باشد.

چالش های آموزش زبان عربی

با وجود آموزش زبان عربی در مدارس، ناکامی در یادگیری این زبان بین دانش آموزان دیده می شود و می توان ادعا کرد که خروجی یادگیری و فراگیری این زبان به ویژه در نظام آموزش وپرورش بسیار نامناسب است. برخی از چالش های اجرایی آموزش زبان عربی در ادامه ارائه شده است.

• نیروی انسانی آموزش زبان عربی: یکی از معضلات این واحد درسی غنی و گران بها، استفاده از معلمان غیرمتخصص می باشد. متاسفانه معلمان به مهارت های زبان عربی مسلط نیستند و نمی توانند این مهارت ها را به دانش آموزان آموزش دهند. ایشان مهارت ها و شایستگی های حرفه ای  آموزش زبان عربی را، مانند آشنایی با روش های تدریس زبان دوم/خارجی و فرهنگ عرب زبانان ندارند.
• روش سنتی آموزش زبان عربی: عدم استفاده دبیران از روش های متنوع و نوین تدریس در کلاس های عربی و تاکید آن ها بر روش های سنتی باعث افت جذابیت مطالب این درس می شود. معلمان برای آموزش زبان عربی از زبان فارسی یعنی زبان مادری دانش آموزان استفاده می کنند که این موضوع به آن ها این امکان را می دهد تا انرژی کمتری برای آموزش زبان خارجی استفاده نمایند. همچنین، تعداد زیادی از معلمان زبان عربی به موضوع تقویت قوه شنیداری بی توجه هستند.
• آموزش نامناسب دستورزبان: دستور زبان در کتاب های دوره متوسطه به شیوه فرمول بندی و قانون دستورزبانی تدریس و مواردی ذکر می شود. لذا اگر فردی می خواهد با یک عرب زبان صحبت کند و بخواهد دستورزبان را رعایت کند، زمان زیادی طول می کشد تا با این روش دستور زبان را یاد بگیرد و منظور خود را به طرف مقابل منتقل کند.

راهکار های آموزش بهتر زبان عربی

اگرچه همانطور که گفته شد، عوامل بسیاری در یادگیری برنامه درسی و به طور خاص زبان عربی، موثر است، اما یکی از این عوامل که می تواند سایر عوامل را تحت الشعاع قرار دهد، تغییر روش تدریس سنتی آموزش زبان عربی در مدارس است. لذا روش سنتی تدریس باید تغییر یابد و روش تدریس گفتگو محور جایگزین شود. در همین راستا به سازمان های ذی ربط و معلمان عربی پیشنهادات زیر ارائه می شود:

شورای عالی آموزش و پرورش

 بازنگری در حوزه تربیت و یادگیری زبان عربی در برنامه درسی ملی با رویکرد تاکید بر نقش ارتباطی زبان عربی در متون درسی و انعکاس این سطح مهارتی در کتاب‎ های درسی زبان عربی.

دانشگاه فرهنگیان

بازنگری و اصلاح فرایند تربیت نیروی انسانی ویژه آموزش زبان عربی و دوره های آموزشی ضمن خدمت با رویکرد تربیت نیروی انسانی متخصص «آموزش زبان عربی» و نه زبان و ادبیات عربی.

معاونت آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش

اصلاح و بازنگری اساسی در نحوه ارزشیابی درون مدرسه ای و آزمون سراسری دانش آموزان و فراگیران زبان عربی از قواعد محوری کتبی به متن محوری و شفاهی.

سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی

تغییر و بازنگری در محتوای درسی با رویکرد پرهیز از قواعد محوری، تمرکز بر فهم و درک متن، تناسب سازی با مهارت های چهارگانه آموزش زبان خارجی.

دبیران آموزش زبان عربی در مدارس

ارائه محتوای درسی آموزش زبان عربی با روش گفتگو محوری، پرهیز از معلم محوری در کلاس درس، فراهم کردن محیط زبانی در کلاس درس، تغییر روش ارزشیابی مبتنی بر حافظه به سمت ارزشیابی مبتنی بر مهارت های خواندن، صحبت کردن و گفتگو.

جمع بندی

بنابر پیشینه و عظمت تاریخی نقش ایرانیان در آموزش و یادگیری زبان عربی، می طلبد که ایران سرآمد و یکی از قطب های یادگیری زبان عربی در منطقه و جهان باشد. اما با نگاهی به سیاستگذاری های کلان آموزش زبان عربی در ایران و نیز خروجی و دستاوردهای عملی این سیاست ها و برنامه ها، ناکارآمدی و ناکامی در یادگیری زبان عربی به روشنی به چشم می خورد. به طوری که به یکی از دشوار ترین و غیرکاربردی ترین زبان ها مبدل شده و اغلب افراد جامعه چندان رغبتی به یادگیری آن نشان نمی دهند. بنابراین پیشنهاد می شود با تغییر روش تدریس سنتی آموزش زبان عربی در مدارس و جایگزینی روش گفتگو محور، می توان به ارتقای آموزش زبان عربی در مدارس کمک کرد.

این مطالعه توسط موسی بیات و سعدالله همایونی در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.