صادرات گاز طبیعی به دلیل بلندمدت بودن قراردادها، باعث ایجاد روابط پایدار و افزایش قدرت چانه زنی با کشورهای مقصد می شود. روسیه و ایران دو کشوری هستند که بیشترین ذخایر گاز طبیعی را در جهان در اختیار دارند، از آن جایی که روسیه راهبردهایی در این زمینه دارد، راهبردهای این کشور می تواند در تعیین رویکرد ایران در صادرات گاز طبیعی تاثیرگذار باشد. روسیه به دنبال توسعه بازارهای صادرات گاز در اروپا و چین است و با تکیه بر تنوع مسیر صادرات و تنوع سبد صادارتی، این اهداف را پیش می برد. اروپا بازار مشترک ایران و روسیه است و ورود ایران به این بازار باعث افزایش قدرت سیاسی ایران در اروپا خواهد شد.

ضرورت و اهداف پژوهش

تجارت نفت و گاز همواره با مسائل سیاسی-امنیتی کشورها در حوزه بین المللی گره خورده است. در این میان، تجارت گاز به دلایلی چون، ماهیت منطقه‌ای بازار گاز بر خلاف بازار جهانی نفت، بلندمدت بودن قراردادهای تجارت گاز و رشد قابل توجه مصرف گاز جهان در سال های آینده، اثرات ژئوپلتیکی به مراتب بیشتری بر کشورهای طرف معامله، در مقایسه با تجارت نفت، داشته است؛ به گونه‌ای که عموما تجارت گاز طبیعی بین دو کشور، پیوند راهبردی بلندمدتی میان آن ها ایجاد می کند. روسیه بزرگترین دارنده ذخایر و صادرکننده منابع گازی است و ایران پس از آن در رتبه دوم قرار دارد. با توجه به اینکه راهبرد روسیه در بازار گاز به عنوان یکی از اثرگذارترین بازیگران این بازار و رقیب ایران در بازار مشترک اروپا می تواند بر تبیین راهبرد مطلوب ایران در این بازار تاثیرگذار باشد؛ با مطالعه تاریخچه توسعه صادرات گاز روسیه و روش شناسی راهبرد توسعه آن می توان با اتخاذ راهبرد بهینه به توسعه صادرات گاز کشور کمک کرد.

بررسی راهبرد روسیه در صادرات گاز طبیعی

بازار صادرات گاز روسیه به دو بازار غربی (اروپا) و شرقی (کشورهای شرق آسیا به ویژه چین) تقسیم می شود. شرکت گازپروم بزرگترین شرکت حوزه گاز در روسیه است که دوسوم تولید، هفتاد درصد ذخایر و تقریبا تمام صادرات گاز روسیه را در انحصار خود دارد. در بازار غربی، روسیه با کمک سه مسیر مرکزی، شمالی و جنوبی سالانه بیش از ۲۰۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی را به اروپا صادر می کند. در مسیر مرکزی خط لوله برادری و یامال-اروپا از طریق مرز خاکی اوکراین و بلاروس، گاز روسیه را به اروپا می رساند و در مسیر شمالی خط لوله نورد استریم از طریق دریای بالتیک گاز روسیه را مستقیما به آلمان که هاب گازی اروپا است، متصل می کند. مسیر جنوبی نیز از طریق دریای سیاه و ترکیه، گاز روسیه را به اروپای شرقی متصل می کند.

با توجه به مسیرهای صادراتی و بازارهای هدف روسیه، راهبردهای اصلی و مهم روسیه تنوع مسیر صادراتی و تنوع سبد صادراتی در تجارت گاز است. به طور مشخص، مهم ترین اصول موفقیت روسیه در حوزه تجارت گاز، در سه دسته قرار می گیرد؛ تحلیل تقاضای بازارهای مقصد به منظور اقتصادسنجی صادرات گاز، همکاری با کشور مقصد در احداث خط لوله با هدف کاهش هزینه های ساخت و تامین مواد اولیه و ایجاد جذابیت در بستن قرارداد برای کشور مقصد. از جمله بندهای مورد استفاده روسیه که در قرارداد تجارت گاز جذابیت ایجاد می کند، می توان به بندهایی مانند فرمول بندی قیمت، اعمال تخفیف یا هزینه اضافه در صورت افزایش یا کاهش بیش از حد قیمت از مقدار مقرر، حداقل میزان خرید نسبت به میزان قراردادشده (بند ToP) و اختصاص جریمه مشخص در قرارداد، در صورت تخطی از هر کدام از بندهای توافق شده، اشاره نمود.

راهبرد ایران در تعامل با روسیه

ایران و روسیه بازارهای گاز مشترک و غیرمشترک دارند. مهم ترین بازار گاز مشترک، اروپا و به ویژه بازار بزرگ ترکیه است که در حال حاضر هر دو کشور در آن حضور دارند. همچنین بازار کشورهای شرق آسیا مانند چین، ژاپن، کره جنوبی و … برای روسیه مناسب تر است و در مقابل، ایران در بازار کشورهایی چون عراق، کویت، عمان، پاکستان، افغانستان و حتی هند و بنگلادش جایگاه برتری را دارد.

ایران با پیش گرفتن راهبرد همکاری سه جانبه در بازارهای غیرمشترک می تواند منافع خود را در این بازارها به بالا ترین حد امکان برساند. همکاری سه جانبه، علاوه بر اینکه روابط سیاسی و اقتصادی ایران، روسیه و کشورهای هدف صادرات ایران را تحکیم می بخشد، می تواند چالش های موجود در حوزه سرمایه گذاری و همچنین چالش های فنی و تکنولوژیک پروژه های عظیم انتقال گاز را با همکاری با شرکت های باتجربه روسی، مرتفع سازد و بدین وسیله راهی بیابد که از تجربه عظیم روسیه در توسعه صنعت گاز استفاده کند. البته در این پروژه ها باید تنها از توان فنی روس ها استفاده شود و تامین گاز بازارهای غیرمشترک صرفا از طریق گاز ایران باشد.

تنها بازار مشترک ایران و روسیه بازار گاز اروپا است که در تعامل ایران با روسیه در این بازار، دو رویکرد کلی را می توان متصور بود.

• راهبرد اول؛ این است که ایران با حداکثر توان خود در بازار اروپا، به علت منافع سیاسی و افزایش سطح همکاری و وابستگی کشورهای اروپایی به گاز ایران، ظاهر شود و صادرات گاز به کشورها به گونه‌ای باشد که وابستگی ملموسی، مستقلا به گاز ایران پیدا کنند؛ چراکه صادرات گاز به چندین کشور در حجم های پایین و یا صادرات گاز با خط لوله مشترک با دیگر کشورهای صادرکننده مانند آذربایجان، وابستگی خاصی ایجاد نخواهد کرد و هدف ژئوپلتیک ایران در قبال روسیه محقق نخواهد شد. باید یادآوری کرد که این رویکرد باعث تقابل ایران و روسیه می شود.
• راهبرد دوم؛ ایران در این بازارهای مشترک حضور به عمل نرساند چراکه روسیه در این بازارها فعالیت چشمگیری دارد و بدین طریق این بازارها را به روسیه واگذار کند و در ازای این واگذاری، می تواند امتیازات استراتژیک سیاسی، امنیتی و اقتصادی دیگری از روسیه کسب کند. در چنین راهبردی باید توجه داشت که بازار ترکیه به دلیل شرایط مساعدتر ایران در این بازار و همچنین منافع بسیار ایران در صادرات گاز به آن، جزء بازارهای مشترک محسوب نمی شود و ایران باید در ازای اعطای بازار اروپا به روسیه به عنوان یکی از امتیازات دریافتی، بازار ترکیه را به صورت انحصاری در اختیار بگیرد. چرا که در این صورت، علاوه بر حداکثر شدن منافع ایران در این بازار، روسیه نیز فرصت خواهد یافت تا با گاز آزادشده خود در ترکیه، حضور بیشتری در بازار اروپا داشته باشد. ترکیه نیز با دریافت گاز ایران و روسیه، به عنوان یک هاب گازی برای اروپا نقش پررنگ تری در تامین انرژی اروپا بازی خواهد کرد و این استراتژی منافع همه طرفین را به حداکثر خواهد رساند.

جمع بندی

روسیه و ایران به عنوان کشورهایی با بالاترین ذخایر گازی در جهان، بازارهای مشترک و غیرمشترکی برای صادرات گاز طبیعی خود دارند. بنابراین راهبردهای روسیه در زمینه تجارت گاز، می تواند در تعیین راهبردهای ایران در این حوزه راهگشا باشد. بررسی ها نشان می دهد که در بازارهای غیرمشترک راهبرد همکاری سه جانبه ایران، کشور مقصد و روسیه، بیشترین منفعت را برای ایران دارد. به صورت کلی دو رویکرد برای ایران در بازار مشترک، یعنی اروپا، وجود دارد. رویکرد اول ورود در حوزه تجارت گاز به تعدادی از کشورهای اروپایی و رقابت با روسیه و رویکرد دوم دریافت امتیازات استراتژیک از روسیه به دلیل واگذاری بازار اروپا به روسیه، و در مقابل دریافت بازار ترکیه از روسیه است.

این مطالعه را اندیشکده سیاستگذاری امیرکبیر با همکاری جواد سلیمان پور در سال ۱۳۹۷ انجام داده است.