مبلّغان دین با حضور و نقش آفرینی چندوجهی در مناطق سیل زده، منظره های زیبایی از خدمت رسانی، همدلی و فداکاری آفریدند؛ شاید بتوان گفت که مهم ترین تأثیر حضور روحانیت در میان مردم سیل زده، «امیدآفرینی» برای این مردم و «تقویت جایگاه روحانیت در ذهن و باور مردم» بوده است. طلّاب و روحانیت از نگاه مردم نوعی پناگاه و تکیه گاه معرفتی و دینی شناخته می شوند که در این گونه حوادث علاوه بر تلاش برای رفع نیازهای عامه مردم باید در نقش متخصص حوزه دین، از خطراتی که اعتقادات و باورهای دینی مردم را تهدید می کند، جلوگیری و حتی در مرحله بالاتر، اعتقادات مردم را تقویت کنند.
ضرورت و اهداف پژوهش
پس از وقوع بحران سیل در فروردین ۱۳۹۸، مبلّغان دین حضور و نقشآفرینی چند وجهی در مناطق سیل زده داشتند؛ پاکسازی معابر و منازل، لایروبی رودخانه ها و ترمیم سیل بندها، مشاورهدهی، اقامه نماز جماعت و آموزش معارف اسلام و … از این جمله است. پژوهش حاضر در سه بخش «دانش، باور و تجربه دینی»،«دانش، باور و تجربه فرهنگی» و «مدیریت و ساختارهای حوزه و حاکمیت» تنظیم و نگاشته شده است. در این سه بخش، در ۱۵ مؤلفه به معرفی مهم ترین مسائل و طرح راهبردها و راهکارهایی برای حل این مسائل پرداخته شده است.
روش شناسی پژوهش
این گزارش نتیجه گفتگو با ۲۶ نفر از طلّاب فعال در میدان، مدیران حوزوی استانی، مردم مناطق سیل زده و همچنین مشاهدات عینی نگارنده است. برای اعتبارسنجی گزارش نیز، بعد از تدوین، این گزارش برای ۱۵ نفر از استادان این حوزه و مصاحبه شوندگان، ارسال و براساس نظران دریافتی اصلاح و تکمیل شده است.
حضور طلاب و روحانیون در حادثه سیل ۹۸
مبلّغان دینی حضور و نقش آفرینی چندوجهی در مناطق سیل زده داشتند؛ در ادامه به امداد فرهنگی طلّاب و روحانیون در سیل ۹۸ در سه بخش پرداخته شده که در هر بخش برخی از مهمترین مسائل و طرح راهبردها و برخی از راهکارها برای حل این مسائل آمده است.
دانش، باور و تجربه دینی
طلّاب و روحانیت از نگاه مردم نوعی پناهگاه و تکیه گاه معرفتی و دینی شناخته می شوند. «چگونگی به کارگیری آموخته های مذهبی» و «وجود ابهام درباره مأموریت سازمان تبلیغات روحانیون و طلّاب» از جمله مسائل این بخش است که برای رفع آن برگزاری کارگاه های آموزشی «کابردی سازی معارف دینی ناظر به موقعیت های بحرانی» و «مشخص سازی مأموریت و وظایف سازمان تبلیغات در امدادرسانی در حوادثی مانند سیل و زلزله» پیشنهاد می شود. در مناطق آسیب دیده حداقل نیمی از اعضای منطقه های آسیب دیده کودکان و بانوان هستند. «به رسمیت شناخته نشدن ظرفیت بانوان طلبه و حتی نا آگاهی بسیاری از نهادها و حتی حوزویان از این ظرفیت» و «توانمند نبودن بانوان طلبه برای حضور مؤثر در این موقعیت ها» از مسائل این بخش است. برای حل این مسائل پیشنهاداتی مانند «معرفی ظرفیت های حوزه علمیه خواهران و بانوان طلبه به سایر نهادها به ویژه سازمان تبلیغات اسلامی»، «آموزش مهارت های کار با کودکان و خانوادهها در قالب آموزش های ضمن خدمت و به صورت کارگاهی» ارائه شده است.
با گذشت زمان و کم شدن اخبار منطق حادثه دیده و … حضور مردم در این مناطق به تدریج کاهش می یابد. «غفلت از نگاه راهبردی و حداقل میانمدت برای ارتباط با مردم این مناطق» و «کاهش انگیزه برای حضور در این مناطق» از مسائل این بخش است که راهکارهایی مانند «بهره گیری از ظرفیت های فضای مجازی (در کنار حضور میدانی) برای تداوم ارتباط با مردم مناطق» و «گزارش دهی مستمر اداره تبلیغات اسلامی مناطق سیل زده از وضعیت دینی و فرهنگی منطقه به نهاد های رسمی برای اطلاع رسانی و اعلام ضرورت حضور بلندمدت طلّاب در این مناطق» پیشنهاد می شود.
دانش، باور و تجربه فرهنگی
از ویژگی های روحانیت در گذر تاریخ این است که همواره در کنار مردم بوده، مردم نیز روحانیت را از پناهگاه خود می دانستند. «وجود فاصله میان روحانیت و مردم» و «درونگرایی افراطی برخی نهادهای حوزوی و تمرکز بر توجه به خود به جای توجه به مأموریت و رسالت» از مسائل مطرح در این بخش است که پیشنهاد میشود با «بهره گیری از مسیر خدمات اجتماعی-فرهنگی برای ایجاد ارتباط و کاهش فاصله واقعی با مردم» و «داشتن نقش واسط میام مردم و حاکمیت برای بیان صحیح مشکلات مناطق محروم و سیلزده با تقویت روحانیون مستقر در مناطق» این مسائل حل شوند. تجربه وقوع سیل نشان داد، گروهی در میدان موفقتر است که شناخت دقیقتر و جامعتری از فرهنگ و مردم منطقه داشته باشد. «کم اهمیت بودن شناخت اقتضائات فرهنگی و بومی»،«ناآشنایی و بی توجهی به شناخت زبانهای محلی و بومی» و «انتخاب مدیران غیربومی» از مسائل مطرح در این بخش است. «اعزام گروههای تبلیغی و جهادی طلّاب با راهبری طلبه بومی از اهالی منطقه» و «طبقه بندی مناطق کشور بر اساس مشترکات فرهنگی و تعیین حوزه های معین برای موقعیتهای امدادی و…» راهکار مناسبی برای این چنین مسائل می باشد.
در کنار شناخت ویژگی ها و اقتضائات خاص هر منطقه باید به یک سری اصول و مهارتهای مدیریت فرهنگی نیز توجه کرد. بنابراین برای رفع «ضعف مهارت های مدیریت فرهنگی برای فعالیت در گروه ها» پیشنهاد میشود بسته های آموزشی ناظر به مدیریت فرهنگی در شرایط بحرانی تدوین شود. همچنین با برگزاری دوره های کارگاهی برای مدیران سازمان تبلیغات اسلامی در مناطق حادثهخیز می توان به رفع ضعف مهارت های مدیریت فرهنگی برای فعالیت در گروه ها منجر شد.
مدیریت و ساختار های حوزه و حاکمیت
در نظام اسلامی رابطه میان مردم و حاکمیت، رابطه دو طرفه است و هر دو درباره یکدیگر تکالیف و حقوقی دارند؛ در این میان روحانیت در جایگاه واسط میان مردم و حاکمیت میتواند نقش مؤثری داشته باشد. بنابراین برای «ایجاد ساختار دوگانه دولتی-مردمی»، راهکارهایی مانند «تأکید بر اصلاح برخی باورها در دورههای آموزشی بصیرتافزایی سیاسی و …» و «اصلاح نگاه و باور مدیران و نخبگانی مانند سرگروه های تبلیغی، فعالان جهادی طلاب و ترویج برخی رفتارهای صحیح مدیران عالی حوزه» توصیه می شود.
از مشکلات و ضعف های روحانیت در عرصه امدادرسانی ناآگاهی از منابع اجتماعی است و این ضعف، در عرصه نهادی حوزه نیز وجود دارد. «حضور رسمی نداشتن حوزه علمیه در شورای عالی مدیریت بحران کشور» و «وجود برخی مشکلات و موانع حقوقی و قانونی برای حضور طّلاب در امدارسانی میدانی» از مسائلی است که می توان با «تلاش برای عضویت حوزه علمیه در شورای عالی مدیریت بحران کشور» و «افزایش تعاملات و همکاری حوزه علمیه با نهادهای امدادی مانند هلال احمر و استفاده از ظرفیتهایی مانند سازمان داوطلبان جوانان هلال احمر» رفع کرد.
از عوامل حضور مؤثر و اثربخش هرگروه و تشکل در میدان، توجه به مؤلفه ها و الزامات فعالیت تشکیلاتی است. «ضعف هماهنگی و همکاری میان نهادهای رسمی و غیررسمی در سطوح میانی و پایینی» و «ضعف مهارت و نبود ساختار لازم برای کار تشکیلاتی» از مسائل مطرح در این بخش است. پیشنهاد می شود با «شکل دهی و تقویت شورای هماهنگی نهادهای حوزوی در هر استان و منطقه با حضور مهم ترین نهادهای رسمی و نمایندگانی از مؤسسات و نهادهای مردمی در درون حوزه» و «تغییر نگاه حوزه از مدیریت و کنترل حرکت های جهادی طلّاب جوان به بسترسازی و تقویت و پشتیبانی هوشمندانه این حرکت ها» برای حل این مسائل قدم نهاد.
جمع بندی
پس از وقوع بحران سیل در فروردین ۱۳۹۸، طلّاب و روحانیون برای امدادرسانی به استان های سیل زده شتافتند و حضور و نقش آفرینی چند وجهی داشتند. مصاحبه ها و مشاهدات در سه بخش «دانش، باور و تجربه دینی»،«دانش، باور و تجربه فرهنگی» و «مدیریت و ساختارهای حوزه و حاکمیت» تنظیم و نگاشته شده است. «برنامه بلندمدت برای حضور مبلغان در مناطق حادثهدیده»، «مردم گرایی» و «جایگاه حقوقی و رسمی حوزه علمیه در امدادرسانی» برخی از مهمترین مؤلفه های این بخش ها است. در این سه بخش به معرفی مهم ترین مسائل در ۱۵ مولّفه و طرح راهکارها و راهبردهایی برای حل این مسائل پرداخته شده است.
این مطالعه در پژوهشکده باقرالعلوم (ع) و توسط مهدی مولایی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.
