در سه دهه اخیر زخمهای عمیق و جبرانناپذیری که به هسته مرکزی شهر مشهد وارد شده، برنامه و طرحهایی است که به اسم عمران و آبادانی و با شعار حفظ و ارتقای ارزشها تهیه شده و مرکز شهر و ارزشهای هویتی آن را تخریب کرده است. وضعیت پیچیده مرکز شهر مشهد و بافت اطراف حرم، محصول ۲۵ سال اخیر است که اکوسیستم زیارت و حیات شهری را تحت تأثیر قرار داده است. دلایل ایجاد وضعیت پیچیده بافت اطراف حرم مطهر رضوی، عبارتند از: طرح نوسازی و بهسازی، ساختار اجرایی طرح و مکانیزمهای مالی و اقتصادی.
ضرورت و اهداف پژوهش
مشهد مقدس میراث معنوی و فرهنگی مردم ایران است که در طول حیات تاریخی خود بارها مورد هجوم اقوام مختلف و قدرتهای داخلی و خارجی قرار گرفته است اما دوباره به زندگی پر فراز و نشیب خود ادامه داده است. آنچه که در طول نزدیک به سه دهه اخیر، زخمهای عمیق و جبرانناپذیری بر هسته مرکزی شهر مشهد وارد کرده، برنامه و طرحهایی است که به اسم عمران و آبادانی و با شعار حفظ و ارتقای ارزشها، تهیه شده و به همراه مجموعهای از اقدامات و تصمیمات مدیران و مجریان، بیاعتقادی به توسعه پایدار و تمایل کورکورانه برای بیشینه کردن سود در کوتاهمدت، به شدت مرکز شهر و ارزشهای هویتی آن را تخریب کرده و تا نابودی پیش برده است. تعریف پروژههای بزرگمقیاس شهری، گستردگی و غلبه کاربریهای اقامتی و تجاری لوکس با الگویی متفاوت از ویژگیها و نیازهای ساکنان و زائران، مقرراتزدایی از قوانین شهری در قالب فروش تراکم مازاد، تغییر کاربریها و مالسازیهای گسترده، تملک اجباری و به دور از رضایت مردم، راندن جمعیت ساکن به بیرون و .. معضلات بسیاری را در طی این سالها به وجود آورده، به گونهای که چشمانداز حفظ ارزشهای منطقه را به مأموریتی تقریباً ناممکن تبدیل کرده است.
وضعیت پیچیده مرکز شهر مشهد و بافت اطراف حرم که انباشت شدید سرمایه در آن به سلب مالکیت از مردم محلی و تشدید آسیبهای اجتماعی منجر شده، محصول ۲۵ سال اخیر است که روز به روز بر پیچیدگی ابعاد آن، به ویژه در مخدوش شدن اکوسیستم زیارت و حیات شهری افزوده میشود.
دلایل ایجاد وضعیت پیچیده بافت اطراف حرم مطهر رضوی
در ادامه دلایل ایجاد وضعیت پیچیده بافت پیرامون حرم مطهر رضوی تشریح شده است.
طرح نوسازی و بهسازی
این طرح مبتنی بر سه فرض عمده برنامهریزی و تهیه شده که در ادامه ذکر شده است.
- فرض اول: بافت شهری پیرامون حرم مطهر واجد هیچگونه ارزش تاریخی و میراث فرهنگی نبوده و نیست.
- فرض دوم: ساختار بافت شهری پیرامون حرم مطهر در نسبت با آن شعاعی است و این ساختار قابل توسعه است.
- فرض سوم: اجرای طرح نوسازی و بهسازی برنامه ای ملی است که با بودجه دولتی انجام می شود.
مفروضات سهگانه ذکر شده، منجر به صدور احکامی شد که ویرانی و انهدام به بار آورد. این احکام به شرح زیر است.
- حکم اول: باید این بافت شهری را به کلی یا در اغلب مواضع تخریب کرد و به جای آن کالبدی تازه ساخت.
- حکم دوم: باید خیابان های تازه و عریض به سوی حرم مطهر گشود و خیابانهای موجود را تعریض کرد.
- حکم سوم: باید پلاک های ریزدانه را سرتاسر تملک و تجمیع و در آنها مجتمعهایی جدید احداث کرد.
ساختار اجرایی طرح و سازمان مجری
در نظام فنی و اجرایی کشور، عناصر اصلی تحقق توسعه بر رکنهای اصلی تهیه کننده طرح (کارفرما و مشاور)، مجری طرح و ناظر بر اجرای طرح استوار است. در چارچوب این نظام، قدرت «ساختار نظارتی» کاملاً به طور مستقل از سازمان اجرایی تعریف شده و مطابق با قوانین میتواند به ایفای نقش کنترلی خود و پیشگیری از انحرافات احتمالی از طرح بپردازد. این رویکرد بر کلیه ساختارهای قانونی قدرت در کشور ما و در راستای صیانت از ارزشها و پیشگیری از آسیبها حکمفرما است؛ اما در بافت پیرامون حرم مطهر با تغییر ساختار و روابط ارکان طرح توسعه بافت، زمینه برای چالشها و آسیبهای بعدی نیز فراهم شد. مدیران اجرایی طرح که از چالشهای مداخله گسترده در محدودهای چنین حساس مطلع بودند و ایفای نقش نظارتی و بالادستی برخی مراجع و نهادهای مهم نظارتی و کنترلکننده مانند وزارت راه و شهرسازی، آستان قدس رضوی و استانداری را عاملی مزاحم در نحوه و سرعت اجرای طرح قلمداد میکردند، شرکتی سهامی تشکیل دادند و با تسهیم سهام بین این چند نهاد و شهرداری عملاً تداخل امر نظارت و اجرا و جابجایی جایگاههای نظارتی با اجرایی را رقم زده و سازمانی غیر موجه به نام «سازمان مجری» ایجاد شد و شهردار منطقه ثامن(کارفرمای طرح) به طور همزمان به عنوان مدیرعامل شرکت مجری نیز منصوب میشود؛ بنابراین کارفرما، مجری و ناظر در اجرای طرح به هر قیمتی و با هر روشی ذینفع شدهاند.
مکانیزم های مالی و اقتصادی
مکانیزمهای مالی و اقتصادی در ادامه ذکر شدهاند.
- عدم مشارکت ساکنین و مالکین واقعی
- انحصار سازمان مجری در خرید و فروش املاک
- نگرش کوتاهمدت و سوداگری زمین و مستغلات
- شیوه تأمین مالی گران قیمت
- شکست صندوق سرمایهگذاری حرمها
- کاهش تمایل سرمایهگذاران
- سیاست تراز صفر و ضعف شدید در جذب منابع ملی
- عدم توجه به ابعاد و تأثیرات اقتصاد اجتماعی
- نواقص آماری و تحلیلی
- هزینههای بالای اجرایی- مدیریتی سازمان مجری
اقدامات پیشنهادی به منظور جلوگیری از تخریب بافت پیرامون حرم مطهر رضوی
در سال ۱۳۹۳ فرصتی برای جبران بخشی از اشتباهات گذشته به وجود آمد و امید این بود که با کمک مستقیم دولت اقدامات مؤثری صورت گیرد. هرچند گامهایی نیز برداشته شد ولی به دلیل مقاومت نهادهای محلی و عدم همکاری مؤثر دستگاههای استانی، به نتیجه نرسید. با توجه به اقدامات صورت گرفته به نظر میرسد منافع گروههای خاص تهدید شده و با سرعت یافتن اقدامات و فعالیت این گروهها، بیم آن میرود که اساساً کنترل آثار و جبران مافات غیرممکن گردد. با توجه به تجربیات و آسیبشناسی اجرای طرح بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی، پیشنهاد میشود اقدامات زیر توسط نهادها و سازمانهای متولی انجام شود.
- تشکیل هیئت تحقیق و بازرسی کامل و همهجانبه موضوع و برخورد با تخلفها و متخلفین
- تشکیل شورای عالی و راهبردی طرح بافت پیرامونی حرم مطهر حضرت رضا(ع)
- حراست از سنت وقف و حقوق واقفین و جبران خسارت گسترده چند دهه اخیر به امر وقف
- ممانعت از حضور همزمان افراد در پستها و جایگاههای دارای تضاد و تداخل منافع و مأموریت
- جلوگیری از تزریق نقدینگیهای ناکارآمد و تشدیدکننده بحران
- بازنگری بنیادین در طرح توسعه و بهسازی بافت زیر نظر شورای عالی و راهبردی
- طراحی و برنامهریزی مجدد بر پایهی مبانی و نقشهنگاری فرهنگی و اجتماعی بافت
- بازنگری اساسی در نحوه اجرای طرحها به ویژه نحوه تملکها، درآمدزایی و هزینهکرد از بابت لزوم بلاتشبیه بودن و تراضی صاحبان حق و رعایت مبانی و حدود شرعی و قانونی
- تمهید فوری قانونی و تقنینی جهت خاتمه شهرفروشی و تراکمفروشی
جمع بندی
مشهد میراث معنوی و فرهنگی مردم ایران است که در سه دهه اخیر، طرحهایی به اسم عمران و آبادانی صورت گرفته که زخمهای عمیقی بر هسته مرکزی آن وارد کرده است. برای جلوگیری از تخریب بافت پیرامون حرم مطهر رضوی راهکارهایی وجود دارد که عبارتند از: تشکیل هیئت تحقیق و بازرسی کامل موضوع و برخود با متخلفین، تشکیل شورای عالی و راهبردی طرح بافت پیرامونی حرم حضرت رضا(ع)، حراست از سنت وقف و حقوق واقفین، ممانعت از حضور همزمان افراد در جایگاههای دارای تضاد، جلوگیری از تزریق نقدینگیهای ناکارآمد، بازنگری در طرح توسعه و بهسازی بافت زیر نظر شورای عالی و راهبردی، طراحی و برنامهریزی مجدد بر پایهی مبانی و نقشهنگاری فرهنگی و اجتماعی بافت، بازنگری در نحوه اجرای طرحها و تمهید فوری قانونی و تقنینی جهت خاتمه شهر فروشی.
این مطالعه در پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن توسط حمیدرضا محروقی انجام شده است.