بیماریهای اپیدمیک، از آنجایی که کل اجتماع را درگیر خود میکنند پیامدهای گستردهای نیز در حوزههای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بر جای میگذارند. متاثر از گستردگی دامنه تاثیر بحرانهای همهگیر در یک جامعه، حوزههای مختلف دچار تاثیرات منفی میشوند. مقابله در برابر بحرانهای فراگیر در جامعه، از عوامل موثری تاثیر میپذیرند و یکی از مهم ترین عواملی که تاثیر زیادی بر نحوه مواجهه با بحران در یک جامعه دارد تابآوری اجتماعی است. تابآوری اجتماعی را باید موضوعی مربوط به همه حوزههای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی قلمداد کرد، به طوری که دولتها مسئولیت مهمی در قوام و استحکام تابآوری اجتماعی علیالخصوص در زمانهای بحرانی در جامعه برعهده دارند. لذا تمهید یک نقشه راه در زمینه اجرای سیاستهای لازم در این خصوص میتواند موثر و راهگشا باشد.
ضرورت و اهداف پژوهش
امروزه بیماریهای همه گیر، با توجه به ابعاد گسترده و تاثیرات فراوانی که بر روند فرآیندهای اجتماعی دارند، وضعیتی جدید و بحرانی در جامعه بوجود آورندهاند. در حقیقت بار اصلی روانی و اقتصادی بحرانهای همه گیر ناشی از بیماریها بر روی مردم و جامعه است و جوامع مختلف میبایست در برابر آسیبهای ناشی از این بحرانها مقاومت کنند. از این رو مقاومت و تابآوری مردم و به طور کلی جامعه در برابر بحرانها از اهمیت زیادی برخوردار است، لذا ضرورت تقویت، مرمت، پایش و تزریق عوامل پایدارکننده به جامعه در شرایط بحران بر کسی پوشیده نیست. در این راستا دولتها میتوانند مجموعهای از اقدامات فرهنگی، مدیریتی و اقتصادی را برای افزایش تابآوری اجتماعی در جامعه به مرحله اجرا درآورند.
استراتژی و راهکارها
دولتها به عنوان مظهر اقتدار یک کشور، در شرایط بحران وظایف بسیار مهمی بر عهده دارند. نحوه و کیفیت مواجهه یک جامعه با بحرانهای همهگیر، به عوامل متعددی بستگی دارد و یکی از مهمترین فاکتورهایی که نقش بسیار مهمی در این باره دارد مفهوم تابآوری اجتماعی است. بدیهی است که افزایش کیفیت و میزان تابآوری اجتماعی میباید یکی از سیاستهای همیشگی دولتها باشد. اما در شرایط بحرانی، ضرورت توجه به این مهم، بسیار ملموستر است. از این رو حاکمیت سیاسی و دولتها میتوانند با تمهید اقدامات و اجرای برنامههایی به افزایش میزان تابآوری جامعه در برابر بحران یاری رسانند. از آنجایی که تابآوری اجتماعی از عوامل زیادی تاثیرپذیرند بنابراین اقداماتی که در راستای تقویت آن نیز صورت میگیرد شامل طیفی از حوزههای مختلف خواهد بود. در رابطه با بحران بیماری کرونا به نظر میرسد سه طیف از حوزههایی که میتوانند بیشترین تاثیر را در شرایط فعلی بر تابآوری اجتماعی جامعه بگذارند عبارتند از؛ حوزه اقتصادی، حوزه فرهنگی، حوزه مدیریتی.
حوزه اقتصادی
شیوع بیماری کرونا، تاثیرات اقتصادی گستردهای بر وضعیت مردم داشته است. تاثیرات اقتصادی این بحران هم در حوزههای کلان اقتصادی و هم در حوزههای خرد اقتصاد قابل مشاهده است. این عوامل اقتصادی قطعا بر روی تابآوری و مقاومت جامعه در برابر بیماری تاثیرگذارند. در حوزه اقتصادی اقدامات زیر میتواند تابآوری اجتماعی را تقویت کند:
حمایت از طبقات پایین اقتصادی: دهکهای پایین درآمدی در شرایط بحران، آسیب بیشتری نسبت به سایر دهکهای درآمدی میبینند. از این رو دهکهای پایین درآمدی میباید توسط دولتها در شرایط بحران حمایت شوند تا بتوانند تمهیدات مواجهه با بحران را عملی کنند.
تخفیف و تعلیق مطالبات اقتصادی دولت از مردم: دولت به عنوان کارگزار خدمات اجتماعی همواره دارای مطالباتی از مردم و اقشار مختلف است. در شرایط بحران اقتصادی بسیاری از مردم علیالخصوص طبقات آسیبپذیر اقتصادی توانایی و درآمد اقتصادی خود را از دست میدهند و توانایی ادای این مطالبات را ندارند. بنابراین یکی از مهمترین کمکهای دولت به مردم در این شرایط تعلیق یا تخفیف در مطالبات مالی است که از مردم دارد.
شناسایی مشاغل آسیب دیده و حمایت از آنان: بحران کرونا در ایران درآمدهای اقتصادی بسیاری از مشاغل را تحت تاثیر قرار داده است. دولت وظیفه دارد تا طیفی از مشاغلی را که متاثر از پیامدهای بیماری کرونا بودهاند شناسایی کرده و مورد حمایت قرار دهد.
حوزه فرهنگی
از مهمترین عوامل موثر بر تابآوری اجتماعی عناصر و اقدامات فرهنگی در یک جامعه است. ریشه بسیاری از نارساییها و عدم همراهی جامعه با سیاستهای ضد بحران در مسائل فرهنگی است. بنابراین در این راستا نیز حاکمیت میباید به تمهید سیاستگذاری پرداخته و محوهای زیر را پیگیری کند:
فرهنگسازی: سطح فرهنگ یک جامعه در نوع مواجهه با مسائل تاثیر بسیار وسیعی دارد. فرهنگ را میتوان طیفی از اعتقادات و سبک زندگی افراد جامعه تلقی کرد و در این راستا عوامل و مسائل بسیار مهمی قابل شناساییاند. بنابراین میبایست در رابطه با مسائل فرهنگی به تقویت باورها و اعتقادات درست همت گمارد و از گسترش خرافه و برخی مسائل جلوگیری کرد.
تقویت سواد رسانهای مردم: رسانهها نقش مهمی در زندگی دارند. علیالخصوص در شرایط بحرانی اهمیت رسانهها در مدیریت بحران برجسته میشود. با گسترش فضای مجازی و همهگیر شدن استفاده از رسانه و تمرکززدایی از تولید محتوا در رسانهها، ضرورت تقویت مهارتهای رسانهای در سیاستگذاران یک جامعه و همچنین تقویت سواد رسانهای در مردم حائز اهمیت است.
ایجاد کمپینهای اجتماعی: کارکرد کمپینهای اجتماعی در بحرانها، شکلگیری یک گفتمان فرهنگی و ایجاد زمینههای جمعی برای همراهی با یک اقدام اجتماعی است. برای مثال کمپین «درخانه میمانیم» یا «کرونا را شکست میدهیم» از جمله کمپینهایی است که میتواند به افزایش کنش مثبت اجتماعی در مواجهه با بحران بیانجامد.
حوزه مدیریتی
در مواجهه با بحران بهداشتی، نظام سلامت مهمترین و اساسیترین نقش را دارد. از آنجایی که درمان مبتلایان و پیشگیری از گسترش دامنه بیماری بسیار اهمیت دارد اقدامات پزشکی و بهداشتی برای افزایش مقاومت در جامعه بسیار موثر است. از این رو اقدامات زیر در راستای افزایش توان و تابآوری نظام سلامت در مواجهه با بحران کرونا مفید به نظر میرسد:
تقویت پتانسیل نظام سلامت: از آنجایی که میزان مبتلایان به بیماری کرونا بسیار بالاست و در برخی شهرها تمام ظرفیت بیمارستانی را اشغال کرده است احداث بیمارستانهای صحرایی و تبدیل مکانهای دیگر به بیمارستان برای افزایش ظرفیت نظام سلامت در این روزها ضروری به نظر میرسد.
تقویت کادر درمان: با توجه به شرایط سختی که کادر درمان باید در هنگام رسیدگی به بیماران کرونایی داشته باشند به نظر میرسد نیروی کادر درمانی علیالخصوص در شهرهایی که تعداد مبتلایان بالا بوده تحلیل رفته است. از این رو میتوان با وارد کردن نیروهای جدید به کادر درمان این ضعف را مرتفع کرد.
تامین اقلام و تجهیزات: عمده نارساییها در روزهای اخیر به تامین اقلام و تجهیزات بهداشتی و پزشکی مربوط بوده است. دولت باید سلسله اقداماتی برای تامین تجهیزات و اقلام بهداشتی انجام داده و وضعیت بغرنج در این زمینه را کنترل نماید.
جمعبندی
تابآوری اجتماعی در برابر بحرانها یکی از مهمترین فاکتورهای تاثیرگذار بر مدیریت بحران و کاستن از دامنه پیامدهای منفی بحرانهاست. دولت به عنوان مظهر اقتدار و توانایی در کشور، میتواند اقدامات بسیار گستردهای در رابطه با افزایش تابآوری اجتماعی در یک جامعه انجام دهد. بنابراین تمهید یک نقشه راه میتواند در زمینه اجرای این سیاستها موثر باشد. این اقدامات دامنهای از حوزههای مختلف را در برمیگیرد اما به نظر میرسد اقدامات در حوزههای اقتصادی، فرهنگی و مدیریتی در حوزه نظام سلامت کشور موثرترین راهکارها در افزایش تابآوری اجتماعی هستند.
این مطالعه توسط مرکز پژوهشی آرا و توسط وحیده شاه حسینی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.