در پی شیوع ویروس کرونا در کشور، اقشار محروم و کم برخوردار جامعه شامل کودکان کار و خیابان، متکدیان، زباله گردها، معتادین متجاهر و… نه تنها بیشتر مستعد ابتلا هستند، بلکه به دلیل شرایط بی خانمانی و حضور مستمر در اماکن و فضاهای عمومی، می توانند موجب شیوع بالای ویروس کرونا در سطح شهرها و به ویژه کلان شهرها شوند. این در حالی است که طبقات پایین و محروم جامعه به دلیل محدودیت دسترسی به امکانات بهداشتی، تغذیه نامناسب، اشتغال غیر رسمی و حضور در محیط های شلوغ و پرخطر، بیشتر در معرض ابتلا و انتقال قرار دارند.
ضرورت و اهداف پژوهش
اگر چه همه افراد اعم از زن و مرد، جوان و سالمند، مسئول و غیر مسئول، مستعد ابتلا به ویروس کرونا هستند، اما طبقات پایین جامعه به ویژه اقشار فقیر و آسیب پذیر بیشتر از سایرین در معرض ابتلا و آسیب پذیری نسبت به این ویروس قرار دارند. تحقیقات پزشکی و اجتماعی در کشورهای مختلف نشان داده است که به واسطه سبک زندگی طبقات اجتماعی پایین و حاشیه‌ای، قدرت انتشار و اثرگذاری بیماری ها در میان این طبقات بسیار بیشتر است. لذا در وضعیت کنونی، اخذ تدابیر حمایتی و مراقبتی توسط دولت ها جهت حمایت و مراقبت ویژه از گروه های محروم و آسیب پذیر جامعه در مقابل اپیدمی لازم و ضروری است.
چالش های اقشار ضعیف و محرومان جامعه در مقابل ویروس کرونا
بررسی ابعاد زیست اجتماعی گروه های آسیب پذیر و کم برخوردار جامعه نشان می دهد که چالش های بسیاری برای مقابله با شیوع ویروس کرونا در بین این گروه ها وجود دارد. بخش قابل توجهی از سیاست ها، توصیه ها و اقدامات جهت پیشگیری و مقابله با ویروس کرونا در کشور، متناسب با ظرفیت و امکانات طبقات متوسط و بالای جامعه است. این در حالی است که طبقات پایین و محروم جامعه به دلیل محدودیت دسترسی به امکانات بهداشتی، تغذیه نامناسب، اشتغال غیر رسمی و حضور در محیط های شلوغ و پرخطر، بیشتر در معرض ابتلا و انتقال قرار دارند. از طرفی دیگر، مناطق حاشیه و محلات فقیرنشین شهری بعضا به دلیل قرار گرفتن در خارج از محدوده خدمات شهری و آلودگی های ناشی از زباله های خانگی، فاضلاب و نخاله های ساختمانی در این مناطق، محیط مساعدی را برای انتشار ویروس کرونا فراهم می آورد. همچنین کاهش قدرت خرید اقلام بهداشتی به واسطه افزایش قیمت این اقلام در سطح جامعه، موجب شده اند که این قشر در ابتلا به ویروس کرونا آسیب پذیرتر شوند. به ویژه که گروه های آسیب پذیر اجتماعی مانند کودکان کار و خیابان، متکدیان، زباله گردها، معتادین متجاهر و… به دلیل شرایط بی خانمانی و حضور مستمر در اماکن و فضاهای عمومی در صورت ابتلا، استعداد فراوانی جهت انتشار ویروس در میان خود و سطح جامعه دارند. افراد طبقات پایین و محروم جامعه معمولا در مشاغل غیر رسمی و روزمزد مشغول به فعالیت هستند و از امکانات و تسهیلات در نظر گرفته شده برای کارکنان مشاغل رسمی نظیر دورکاری، شیفتی نمودن کار و مرخصی، محروم هستند. لذا این اقشار به دلیل تنگناهای مالی و معیشتی مجبور به حضور و عدم ترک محیط کار خود هستند و داوطلبانه در معرض خطر بودن را می پذیرند و به کار خود ادامه می دهند.
راهکارها و اقدامات
راهکارها و اقدامات لازم جهت حمایت از اقشار ضعیف و محرومان جامعه در مقابل ویروس کرونا در کشور در دو سطح شامل اقدامات بهداشتی و پیشگیرانه و اقدامات حمایتی به شرح زیر است:
اقدامات بهداشتی و پیشگیرانه
- تسریع در فرایند تصمیم گیری درخصوص شناسایی و اولویت بندی شهرها، محلات فقیرنشین و مناطق حاشیه شهرها و کلان شهرهای کشور از حیث میزان آلودگی به ویروس کرونا و اتخاذ تصمیمات متناسب با هر منطقه در زمینه ارائه خدمات حمایتی و بهداشتی (تامین و توزیع تجهیزات ضدعفونی، پیشگیری، درمان و حتی قرنطینه)؛
- تهیه ماسک، دستکش و مواد ضدعفونی کننده توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و توزیع آن با هماهنگی یا همکاری کمیته امداد امام خمینی و سازمان های بهزیستی (به دلیل دسترسی به سامانه اطلاعاتی فقرا و محرومان) و سازمان های مردم نهاد در میان خانواده های ساکن در مناطق و محلات فقیرنشین و حاشیه شهرها؛
- استفاده از منابع و امکانات شهرداری ها و نیروهای مسلح جهت ضدعفونی و گندزدایی مستمر منازل، معابر، کارگاه های صنعتی و انبارها در محلات فقیرنشین و حاشیه شهرها. در این رابطه، می توان از ظرفیت سازمان های مردم نهاد و گروه های داوطلبانه نیز به صورت برنامه ریزی شده استفاده نمود.
- گسترش پوشش خدمات شهری به مناطق مسکونی خارج از محدوده خدمات رسانی شهرداری ها و نیز بهبود مدیریت پسماند در مناطق حاد و بحرانی شهری مانند بافت های فرسوده و محلات فقیرنشین؛
- استقرار تیم های پزشکی تشخیص علائم کرونا در مبادی و نقاط پر رفت وآمد محلات فقیرنشین و حاشیه شهرها با هدف شناسایی زودهنگام موارد مشکوک و ارجاع آنها به مراکز تشخیص درمان؛
- استفاده از ظرفیت رسانه‌ای کشور جهت توجیه و ترغیب خانواده ها مبنی بر قرار دادن ماسک و دستکش های استفاده شده در کیسه های زباله جداگانه و انتقال آنها در ساعات مقرر به سطل های زباله داخل خیابان؛
- استفاده از ظرفیت سازمان امور اجتماعی کشور در سطح ملی و مدیر کل امور اجتماعی استانداری ها در سطح استان ها به منظور پیگیری، ایجاد هماهنگی و نظارت بر اجرای امور مربوط به حمایت از اقشار ضعیف و آسیب پذیر؛
- با توجه به اینکه گروه های هدف این مطالعه افراد پرخطر و دارای رفتارها با ریسک بالا هستند، خودمراقبتی و بهداشت فردی مکرر باید توسط نهادهای رسمی ذیربط، سازمان های مردم نهاد و گروه های جهادی و داوطلبانه به آنها آموزش داده شود.
- مسئولین گرم خانه ها و سامان سراها لازم است حضور پزشک و ویزیت روزانه و بررسی سلامت مددجویان و مددکاران در مراکز نگهداری و همچنین اقدامات لازم در خصوص گندزدایی لباس ها و وسایل شخصی مددجویان را به صورت روزانه الزامی کنند.
- ضروری است شهرداری ها با همکاری نیروی انتظامی نسبت به شناسایی و جمع آوری و تحویل افراد آسیب پذیر و آسیب دیده )کارتن خواب ها، زباله گردها، کودکان کار و خیابان) به مجتمع ها، گرم خانه ها و سامان سراها اقدام نمایند. از این رو لازم است نهادهای مربوطه فرایند جمع آوری و ساماندهی اقشار آسیب پذیر را تسریع نمایند و همچنین فضای مناسب برای جداسازی و قرنطینه آنها به تفکیک گروه های خاص فراهم نمایند. در این راستا، پیشنهاد می شود سالن ها و اماکن ورزشی وزارت ورزش و جوانان و انبارها و سوله های سازمان مدیریت بحران به صورت موقت مورد استفاده قرار گیرند.
اقدامات حمایتی و معیشتی
- پرهیز از ترویج رویکردهای خودمراقبتی صرف و استفاده همزمان از ظرفیت های فرهنگی، نخبگانی و رسانه‌ای کشور جهت تقویت حس نوع دوستی و پذیرش مسئولیت اجتماعی در قبال اقشار ضعیف و آسیب پذیر در برابر ویروس کرونا؛
- پرداخت یارانه هدفمند به طبقات بی درآمد و کم درآمد با اولویت خانوارهای تحت نهادهای حمایتی، زنان سرپرست خانوار و افرادی که تحت پوشش بیمه های اجتماعی و درمانی نیستند؛
- پرداخت کمک هزینه معیشتی به صورت تجمعی به سرپرستان خانوارهای کم درآمدی که تحت پوشش بیمه های اجتماعی و درمانی نیستند و به واسطه ابتلا به ویروس کرونا، به طور موقت از صحنه کار و فعالیت اقتصادی دور مانده‌اند.
- ایجاد و معرفی حسابی مشخص و متمرکز جهت جمع سپاری کمک های مردمی جهت پرداخت به نیازمندان و کارگران کم درآمدی که از کار بیکار شده و اندوخته خاصی هم جهت تأمین معیشت خانواده و مدیریت زندگی خود ندارند. این امر می تواند توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، بانک مرکزی، صدا و سیما و قوه قضاییه زمینه سازی و تسهیل شود.
- استفاده از ظرفیت سازمان های مردم نهاد و خیریه ها جهت حمایت مادی و معنوی از اقشار ضعیف و گروه های آسیب پذیر به ویژه آن دسته از اقشاری که در محلات فقیرنشین و حاشیه شهرها ساکن هستند.
جمع بندی
با توجه به اینکه اقشار ضعیف و کم برخوردار جامعه، گروه پرخطر ابتلا و شیوع ویروس کرونا در سطح جامعه هستند، لازم است که در راستای پیشگری از شیوع و حمایت از این افراد اقدامات مناسبی صورت گیرد. در این پژوهش، با شناسایی چالش های موجود برای گروه های آسیب پذیر اجتماعی، مجموعه راهکارهایی در دو سطح اقدامات بهداشتی و پیشگیرانه و اقدامات حمایتی پیشنهاد می گردد.
این مطالعه توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با همکاری محسن کرمانی نصرآبادی، صادق پیوسته و سامان یوسف وند در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.
