ایجاد فضای سبز علاوه بر زیباسازی شهر، به سلامت اجتماعی نیز کمک می کند. پارک ها و فضاهای سبز از الزامات اجتماعی و فرهنگی به شمار می‌آیند که بر ابعاد مختلف زندگی مردم اثرگذار هستند. از این رو، لازم است ملاحظات فرهنگی و اجتماعی پارک ها و فضاهای سبز در هنگام طراحی مدنظر قرار گیرند تا راهبردهای اساسی اصلاح به‌شکل حداکثری رعایت شود. در تدوین الزامات فرهنگی و اجتماعی باید به مفاهیم مبنایی فضای سبز، ابعاد مورد توجه در طراحی و ارزیابی پارک های موجود، الگوگیری از باغ های ایرانی در طراحی پارک و… توجه داشت.
ضرورت و اهداف پژوهش
گسترش فضای سبز علاوه بر داشتن آثار اجتماعی، فرهنگی و روانشناختی، باعث ایجاد زمینه برای انجام فعالیت های متنوع در ساعات و زمان های مختلف، بهره برداری بهینه از امکانات محدود شهر، افزایش فرصت و امکانات ارتباط با فضای طبیعی را برای شهروندان و ارتقای رشد جسمی و روحی آن ها می شود. بسیاری از قواعد مثبت و منفی اجتماعی در پارک ها بروز پیدا می کنند زیرا پارک ها و فضاهای سبز از جمله زیرساخت های اجتماعی اند که زندگی مردم در امتداد سایر شئون زندگی شان از آنجا نیز می گذرد. بهبود این فضاها علاوه بر تدوین الزامات نیازمند الگوسازی و تربیت طراح دغدغه مند نیز می باشد.
فرآیند تدوین الزامات فرهنگی و اجتماعی
به منظور تدوین الزامات فرهنگی و اجتماعی طراحی و بهره برداری فضاهای سبز، تجمیع و تحلیل الزاماتی که در مقالات مختلف مدنظر قرار گرفته و حتی در برخی طراحی ها نیز آزموده شده است، نیاز است.
مفاهیم مبنایی فضای سبز
یکی از هدف گذاری های اساسی در شهرسازی مدرن، ایجاد شهرهای پایدار است به گونه ای که مردم از نظر«مکان زندگی» ثبات پیدا کنند و زندگی در شهر خود را به مهاجرت به شهرهای دیگر ترجیح دهند. چنین هدفی نیازمند ایجاد کیفیت زندگی شهری با ابعاد مادی و ذهنی شامل «اشتغال»، «سلامتی»،«تجارب و دریافت های شخصی افراد» و «بازخوردهای آنها در زندگی واقعی شان» و… است.
تئوری های اجتماعی غرب در مورد پارک
بسیاری از تئوری های غربی بر اساس تجربه های طولانی مدت و هزینه های زیاد حاصل شده است، لذا عقل حکم می کند که از این تئوری ها در جای خود استفاده شود. تمامی تئوری های موجود را می توان در دو سطح “تئوری هایی که در مورد الگوی توسعه‌ی فضای سبز و مکان یابی پارک ها هستند” و “تئوری هایی که در راستای تبدیل فضای داخلی پارک ها و فضاهای سبز به فضایی مطلوب هستند”. دسته بندی کرد. از جمله این تئوری‌ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تئوری عدالت اجتماعی
- تئوری عدالت جنسیتی
- تئوری امنیت فضایی
- تئوری چشم های خیابان
- تئوری رفتار فضایی و…
ابعاد مورد توجه در طراحی و ارزیابی پارک های موجود
در طراحی پارک ها به کارکردهای فضای سبز پرداخته می شود. برخی دیگر نیز بعد خاصی از فضای سبز که باید در طراحی یا بهره برداری مد نظر باشد مانند «ایمنی»، «تناسب با نیاز معلولان» و… را درنظر می گیرند. معیارهای مهم در تعیین مکان پارک ها شامل نیازسنجی پارک در یک منطقه و استانداردهای این امر و مکان یابی پارک در هر منطقه می شود. همچنین در طراحی پارک ها به کاربری های داخلی پارک نیز توجه می شود.
الگوگیری از باغ‌های ایرانی در طراحی پارک
یکی از مهمترین ایده هایی که به طور جدی در بین صاحب نظران شهرسازی و معماران ایرانی وجود داشته، «بهره‌گیری از الگوی باغ ایرانی در ایجاد فضاهای سبز شهری» است. با توجه به اینکه الگوی پارک های غربی، الگویی مناسب کشور ما با شرایط خاص فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی نیست، می توان به جای استفاده از الگوی پارک های غربی، از الگوی باغ های ایرانی استفاده کرد تا علاوه بر اینکه پاسخگویی فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و… مناسبی باشد، الگوی باغ ایرانی نیز احیا گردد.
آسیب شناسی فرهنگی و اجتماعیِ پارک‌های موجود
یکی از روش هایی که می توان به الزامات طراحی پارک‌ها رسید، بررسی وضع موجود پارک ها و فضاهای سبز شهری و مشکلات و معضلاتی است که گریبان گیر آنها است. در کنار فواید و مزایای بسیار اجتماعی فرهنگی فضاهای سبز شهری نمی توان منکر برخی از تبعات نامطلوب اجتماعی فضاهای سبز از جمله تجمع افراد بزهکار و ناهنجار و شکل گیری روابط نامشروع افراد بود. مباحث مرتبط با امنیت شهری و اجتماعی از جمله خرید و فروش مواد مخدر، مشروبات الکلی و افزایش نزاع های اجتماعی نیز یکی دیگر از معضلات موجود می باشد.
برای بررسی آسیب شناسی، انگیزه رفتن مردم به پارک و پیامدهای پارک محله باید درنظر گرفته شود. یکی از نظراتی که در مورد حضور زنان در محیط های عمومی وجود دارد، آسیب پذیری بیشتر زنان از این محیط ها و به تبع آن، احساس ناامنی بیشتر نسبت به مردان است. بر این اساس، ایجاد پارک بانوان براساس معیارهای رضایتمندی زنان از جمله بهداشت، سهولت دسترسی، تعامل اجتماعی و… می تواند راهگشا باشد.
مصاحبه با مسئولان و صاحب نظران
یکی از ورودی های فرآیند « پیشنهاد الزامات فرهنگی و اجتماعی»، استفاده از نظرات افرادی است که در مقام صاحب نظر یا مسئول، مستقیماً با مشکلات فضاهای سبز مشهد درگیر بوده اند و راهکارهایی برای اصلاحِ وضعِ موجود در ذهنشان شکل گرفته است. به عنوان مثال نظر مقام معظم رهبری بر این است که « اگر یک پروژه واقعاً دارای مضرات فرهنگی یا اجتماعی است، متوقف شود؛ و یا اگر امکانش هست، طوری اجرا شود که مضرات فرهنگی آن از بین برود».
توصیف وضع موجود پارک ها:
- اهمیت بازتعریف مفهوم پارک در نظام فکری مردم
- تأثیرات مثبت فرهنگی با حضور شهدای گمنام در پارک کوهسنگی
- نامناسب بودن وضعیت فرهنگی پارک های مشهد در حال حاضر و…
الزامات فرهنگی:
- لزوم در نظر گرفتن اقتضائات اجتماعی و فرهنگی در طراحی‌های شهری
- ایجاد زبان مشترک بین «افراد فرهنگی» و «مهندسان مشاور» با الزامات فرهنگی
- طراحی ساختار پارک بر مبنای جریان کلی داخل پارک و…
ساختارها و فرآیندها:
- تدوین الزامات بهره برداری بر اساس مطالعات اولیه تصویب شده
- حضور معاونت فرهنگی در ساختار تصویب پروژه های فضای سبز
- وجود تشکیلات جداگانه برای مدیریت باغ های مشهد و…
پیشنهاداتی برای بهبود وضع پارک ها:
- امکان حضور نیروی انتظامی در مبادی پارک ها برای ایجاد حس امنیت
- طراحی مدل آیه محوری برای استفاده از المان های طبیعی در پارک
- لزوم طراحی خدمات پارک ها بر اساس استفاده های خانوادگی و…
الزامات پیشنهادی
پیشنهاداتی در راستای بهبود وضعیت ابعاد اجتماعی و فرهنگی پارک‌ها مطرح شده اند که بیشتر این الزامات در راستای پیشگیری یا کاهش آسیب های اجتماعی و معضلات فرهنگی است.
فرآیند تدوین أتا
فرآیند أتا (ارزیابی پیامدهای اجتماعی) فرایندی است آینده نگر که در پی کاهش پیامدهای منفی و افزایش
پیامدهای مثبت در اجرای یک پروژه و بهره برداری از آن است. در «اتا» حتماً باید قبل از هر چیزی “برندگان” و “بازندگان” پروژه را تعیین کرد.
مکا‌ن‌یابی و الگوی توسعه
مکان یابی پارک باید بر اساسِ چشم اندازی در آینده‌ی بسیار دور تعیین شود. یکی از الگوهای سه گانه (ترقی‌گرا، فرهنگ‌گرا، طبیعت‌گرا) باید برای توسعه فضای سبز شهری در نظر گرفته شود و یا الگویی جدید برای توسعه‌ی فضای سبزِ شهری تعریف شود. همچنین، پارک های شهری باید در مکان هایی ایجاد شود که زندگی در آن جریان دارد و عدالت اجتماعی و عدالت جنسیتی باید در تعیین کاربری پارک ها لحاظ شود.
کاربری‌ها و فضاها
» پارک ها باید به صورت «محیط انعطاف پذیر» و «محیط سازگار» طراحی شوند. به تناسب شرایط پارک، «فرهنگ سرا» یا نهادهای فرهنگی متناسب و پایگاه‌های سلامت و مشاوره به جوانان در پارک تعبیه شود.
لحاظ کردن معلولان
حتی الامکان در مسیرهای اصلی پارک از شیب های تند، پلکان، پستی و بلندی های نامتعارف و تغییرهای ناگهانی استفاده نشود. در صورت لزوم استفاده از پلکان و شیب های تند، آنها را نرده‌گذاری کنند. تابلوها و علائم راهنما باید قابلیت استفاده برای نابینایان را هم داشته باشند.
از دیگر الزامات پیشنهادی می توان به «جداره، ورودی ها و مسیرها»، «پوشش گیاهی»، «نورپردازی»، «مبلمان» و… اشار کرد.
جمع بندی
ایجاد فضای سبز علاوه بر تاثیر در زیباسازی شهر، به سلامت اجتماعی نیز کمک می کند. فضاهای سبز به عنوان یکی از اجزای مهم کالبد شهر، با اثرات اجتماعی غیرقابل انکار، می تواند یکی از مَدخَل های مناسب اسلامی سازی جامعه به حساب آید. از این رو لازم است ملاحظات «فرهنگی» و «اجتماعی» پارک ها و فضاهای سبز در هنگام طراحی مدنظر قرار گیرند تا راهبردهای اساسی اصلاح به‌شکل حداکثری رعایت شود. معضلاتی در ایجاد پارک ها وجود دارد که با ارائه پیشنهادهایی نظیر حضور نیروی انتظامی، ایجاد پارک بانوان و… می‌توان در جهت بهبود فضاهای سبز گام برداشت.
این مطالعه در شرکت توسعه تفکر روش‌آفرین (تترا) و توسط احمد پورحیدر و با همکاری احمد خلیلی در سال ۱۳۹۵ انجام شده است.
