برجسته شدن مسئله استقلال طلبی کردستان عراق، جزء مسئله های اصلی و تاثیرگذار بر نظم منطقه ای غرب آسیا و امنیت ملی کشورهای منطقه محسوب می شود. برخی از متغیرهایی که بر مسئله استقلال طلبی کردی اثرگذار هستند عبارتند از: قدرت و انسجام داخلی دولت مرکزی عراق، حمایت بین المللی از استقلال طلبی کردی، خوداتکایی و استقلال اقتصادی اقلیم، اختلاف های راهبردی درون کردی. قدرت های پیرامونی کردستان عراق به خصوص دولت های ایران، ترکیه و سوریه نقش مهمی در استقلال یا عدم استقلال کردهای عراق دارند؛ هر اندازه میزان اختلاف های دولت های پیرامونی کردستان در سطح منطقه افزایش یابد، کردهای عراق برای حرکت به سمت استقلال، فرصت های بیشتری خواهند داشت.
ضرورت و اهداف پژوهش
در میان حوزه های مختلف مورد توجه در منطقه غرب آسیا، حوزه عراق جزء حوزه هایی است که برای قدرت های اصلی منطقه شامل: ترکیه، عربستان سعودی و ایران اهمیت ویژه ای دارد. نزدیکی جغرافیایی و مرز مشترک طولانی بین ایران و عراق، در کنار پیوندهای قومی و مذهبی بین مردم ایران و عراق به ویژه در میان شیعیان و کردهای عراقی و ایرانی، نشان گر اهمیت مؤلفه های ژئوپلیتیک و هویتی حوزه عراق برای ایران است که موجب شکل گیری وابستگی متقابل امنیتی میان دو کشور شده است. یکی از مهم ترین مسئله ها در عراق، احیا و برجسته شدن مسئله استقلال طلبی کردستان عراق است که در ذیل مسئله مهم تری به نام «وحدت سرزمینی عراق»، جزء مسئله های اصلی و تأثیرگذار بر نظم منطقه ای غرب آسیا و امنیت ملی کشورهای منطقه محسوب می شود. لذا این پرسش که «عراق به لحاظ وحدت سرزمینی در سال های آینده به چه سمت و سویی (وحدت فدرالی، وحدت کنفدرالی، استقلال کردی و تجزیه عراق) حرکت خواهد کرد؟» برای راهبردهای امنیتی کشورهای ذی نفع در این حوزه بسیار مهم است. در این پژوهش، عواملی که بر استقلال طلبی کردی تأثیرگذار هستند بررسی شده است.
روش شناسی پژوهش
این پژوهش را می توان از دو منظر مورد توجه قرار داد؛ منظر نخست، تبیین و توجه به استقلال طلبی قومی در منطقه اقلیم کردستان عراق با توجه به عوامل و شاخص هایی که در نظریه های بسیج قومی و به طور خاص نظریه محاسبه عقلانی مورد تأکید است؛ و منظر دوم که در اصل، تمرکز آن بر امکان پذیری تحقق استقلال است که در این مورد از روش تحلیل ساختاری و تحلیل اثر متقابل، استفاده شده است. تحلیل ساختاری، ابزاری است که برای متصل کردن مفاهیم و ایده ها به کار می رود؛ این روش از طریق مطالعه ی روابط عناصر، تأکید بر متغیرهایی که در تکامل سیستم نقش اساسی دارند، را امکان پذیر می کند.
عوامل و موضوع های اثرگذار بر استقلال کردی
موضوع ها و متغیرهای مختلفی وجود دارند که می توانند مسئله استقلال طلبی کردی را تحت تأثیر خود قرار دهند. در ادامه اصلی ترین متغیرها و عوامل اثرگذار بر مسئله استقلال طلبی کردی تشریح شده است.
- محدودیت های ژئوپلیتیکی برای استقلال اقلیم: منظور از محدودیت های ژئوپلیتیک، عدم کنترل مؤثر و قانونی بر مناطق مورد مناقشه و وجود مناطقی با آمیختگی جمعیتی بالا در مناطق مرسوم به کردستان، عدم دسترسی به آب های آزاد و محاصره کردهای عراق از جانب قدرت هایی است که مخالف استقلال کردی بوده و شامل کشورهای عراق، ترکیه، سوریه و ایران است.
- قدرت و انسجام داخلی دولت مرکزی عراق: منظور از قدرت دولت عراق، سطح توانمندی ها و ظرفیت های دولت عراق در عرصه های مختلف نظامی- امنیتی، سیاسی و اقتصادی است و منظور از انسجام داخلی دولت، میزان همگرایی و همکاری گروه های سیاسی مختلف شریک در قدرت و به خصوص سطح هماهنگی و توافق نظر آن ها درمورد مسئله استقلال کردی است. افزایش قدرت و انسجام داخلی دولت مرکزی عراق شانس استقلال کردستان را کاهش می دهد.
- رقابت های منطقه ای میان دولت های پیرامونی: قدرت های پیرامونی کردستان عراق به خصوص دولت های ایران، ترکیه و سوریه نقش مهمی در استقلال یا عدم استقلال کردهای عراق دارند؛ هر اندازه میزان رقابت ها و اختلاف های دولت های پیرامونی کردستان در سطح منطقه افزایش یابد، کردهای عراق برای نقش آفرینی و حرکت به سمت استقلال، فرصت های بیشتری پیدا خواهند کرد.
- حمایت بین المللی از استقلال طلبی کردی: منظور از حمایت بین المللی، حمایت قدرت های بزرگ از استقلال کردی یا مخالفت با این موضوع است. قدرت های بزرگ بین المللی مانند امریکا، چین و روسیه نقش مهمی در مسئله استقلال یا عدم استقلال کردهای عراق دارند.
- خوداتکایی و استقلال اقتصادی اقلیم: این که اقلیم کردی تا چه حد از ظرفیت های اقتصادی لازم و خوداتکایی و استقلال اقتصادی در مقابل بغداد برخوردار باشد و بتواند به تأمین نیازهای مالی و اقتصادی دولت و مردم تحت حاکمیت بپردازد نقشی اساسی در مسئله استقلال دارد. در این خصوص مؤلفه های مختلفی مانند استخراج و صادرات نفتی، ایجاد زیرساخت های اقتصادی مناسب و تأمین منابع مالی دولت و مردم بسیار مهم است.
- اختلاف های راهبردی درون کردی: هر اندازه احزاب و جریان های اصلی و رهبران کرد بتوانند همکاری و هماهنگی درونی خود را افزایش دهند و به انسجام درونی اقلیم بیفزایند از شانس بیش تری برای استقلال برخوردار خواهند بود.
- ملاحظه های امنیت داخلی کشورهای پیرامونی در خصوص استقلال اقلیم: با توجه به این که کشورهای پیرامونی کردستان عراق دارای اقلیت های کرد بوده و از امکان تأثیرگذاری شدید استقلال خواهی کردی بر امنیت داخلی خود نگران هستند، ملاحظه های امنیتی این کشورها متغیری اثرگذار بر رویکرد آن ها در خصوص مسئله کردی محسوب می شود؛ به هر اندازه که این نگرانی ها افزایش یابد، واکنش های منفی و اقدام های تقابلی این کشورها در مقابل استقلال کردی افزایش خواهد یافت.
- مشروعیت بین المللی حق تعیین سرنوشت و جدایی طلبی: شرایط حقوقی بین المللی و مشروعیت حق تعیین سرنوشت و جدایی طلبی در عرصه بین المللی، یکی از عوامل مهمی است که می تواند به لحاظ سیاسی و بین المللی بر وضعیت اکراد عراق و تلاش آن ها برای ایجاد کشور مستقل اثرگذار باشد.
- قدرت نظامی یکپارچه، مستقل و استراتژیک اقلیم: از آن جایی که قدرت نظامی و استراتژیک کردها به عنوان یکی از عوامل اصلی تعیین کننده ی میزان موفقیت یا ناکامی کردها به استقلال محسوب می شود؛ تلاش هایی برای یکپارچه سازی نیروی نظامی تقسیم شده بین احزاب اصلی وجود دارد. به لحاظ تجهیزات نظامی، کردها نیازمند ارتقاء تجهیزات و تسلیحات خود به سطح استراتژیک هستند.
- شخصیت و تمایلات رهبری اقلیم: از آن جایی که جنبش های سیاسی و اجتماعی نیازمند رهبری توانمند، با قدرت بالا و مشروع هستند. در مورد مسئله استقلال خواهی کردی در عراق، این که شخصی قدرت مند و دارای تمایلات جدی جدایی طلبی، رهبری کردها در اقلیم را در دست داشته باشد اهمیت زیادی دارد.
- هویت طلبی قومی و استقلال طلبی اکراد: هویت طلبی قومی و استقلال طلبی مردمی اکراد یکی از عواملی است که به کنش های کردی برای جدایی از عراق شکل می دهد. لذا شدت و گسترش هویت طلبی قومی و تمایلات جدایی طلبی مردمی، متغیری کلیدی در تعیین وضعیت استقلال طلبی کردهای عراق محسوب می شود.
- همکاری های شیعی– سنی: عرب های شیعی و سنی در کنار کردها به عنوان ارکان یا گروه های اصلی جامعه عراق محسوب می شوند. بر این اساس در خصوص مسائل راهبردی و حیاتی عراق مانند استقلال طلبی کردی، نوع رویکردها و برآیند سیاست های شیعی و سنی اهمیت زیادی دارد؛ این موضوع که شیعیان و اهل سنت در خصوص مسئله استقلال طلبی کردی، رویکرد مشترک و مواضع نزدیکی داشته باشند یا این که دارای اختلاف های جدی در دیدگاه ها باشند، بسیار مهم است و از مؤلفه های کلیدی و تعیین کننده در مورد استقلال طلبی کردها محسوب می شود.
جمع بندی
پیوندهای قومی و مذهبی بین مردم ایران و عراق، نشان گر اهمیت مؤلفه های ژئوپلیتیک و هویتی حوزه عراق برای ایران است که موجب شکل گیری وابستگی متقابل امنیتی میان دو کشور شده است. یکی از مسائل مهم در عراق، برجسته شدن مسئله استقلال طلبی کردستان عراق است که بر امنیت ملی کشورهای منطقه بسیار تأثیرگذار است. برخی متغیرهایی که بر مسئله استقلال طلبی کردی اثرگذار هستند عبارتند از: محدودیت های ژئوپلیتیکی برای استقلال اقلیم، قدرت و انسجام داخلی دولت مرکزی عراق، حمایت بین المللی از استقلال طلبی کردی، خوداتکایی و استقلال اقتصادی اقلیم، اختلاف های راهبردی درون کردی، قدرت نظامی مستقل و استراتژیک اقلیم، رقابت های منطقه ای میان دولت های پیرامونی و ملاحظه های امنیت داخلی کشورهای پیرامونی در خصوص استقلال اقلیم.
این مطالعه در مؤسسه افق آینده پژوهی راهبردی با همکاری دکتر علیرضا خسروی و دکتر علی اکبر اسدی انجام شده است.
