20:11 1400/03/16

غرب آسیا و شمال آفریقا، ظرفیت بی نظیری از توانمندی ها و پتانسیل هایی انسانی و طبیعی است که می تواند در آینده تبدیل به یک بلوک قدرت جهانی شود. از نظر ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک گذرگاه های عبوری جهان مانند کانال سوئز و تنگه هرمز را در خود دارد. از نظر ژئواکونومی، ذخایر غنی انرژی فسیلی و معدنی و از نظر ژئوکالچر، اعتقاد به خدای واحد و یگانه با ارتباطات تاریخی و تمدنی را همراه خود دارد؛ اما بروز بحران ها، منازعات رهبران، نفوذ بیگانگان و عدم آگاهی نسبت به ظرفیت های موجود، مهم ترین موانع تبدیل جهان اسلام به یک بلوک مستقل و قدرت مند بوده اند. معرفت به بحران ها، کلید دستیابی به راه حل آن ها است. بنابراین افق ۱۴۱۴ به عنوان چشم انداز تبدیل جهان اسلام به بلوک قدرت های اسلامی در گرو ساخت کلید مزبور خواهد بود.

ضرورت و اهداف پژوهش

غرب آسیا و شمال آفریقا، به عنوان نماد ژئوپلیتیک جهان اسلام، عرصه نور و تاریکی در یک تاریخ بشر بوده است. ذخایر عظیم انرژی، دریاها و راه های ارتباطی و همچنین وسعت گسترده و جمعیت زیاد آن، این منطقه را به منطقه ای کانونی در معادلات سیاسی و ژئوپلیتیکی تبدیل کرده است. در این میان اختلافات قومی و مذهبی، تنش های تاریخی بازمانده از دوران استعمار، مشکلات زیست محیطی و تمایل قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای برای بهره برداری از ظرفیت نیروهای هویت بنیاد در راستای تقویت موضع خود در منازعات ژئوپلیتیکی بر شدت این بحران ها افزوده است. برای دستیابی به راه حل همگرایی در جهان اسلام و تشکیل بلوک قدرت، آنچه در ابتدا مورد نیاز است نقد وضعیت موجود و تصویرسازی واقعی از وضع فعلی جهان اسلام است تا بتوان ضمن آسیب شناسی وضع موجود، به دنبال اصلاح نقاط ضعف و تقویت نقاط قوت و تدوین چشم انداز مطلوب بود. موسسه آینده پژوهی جهان اسلام سعی دارد در فاز اول پروژه «تصویر جامع بحران های جهان اسلام (با تأکید بر افق ۱۴۱۴)» با بررسی جامع ۱۷ کشور اسلامی، شِمایی از بحران های موجود در این کشورها را شرح داده و با شناسایی و سپس دسته بندی آن ها، زیربنایی مطمئن برای پیشنهادی راهبردی و سیاستی را در فازهای بعدی ارائه دهد.

بحران در جهان اسلام

منظور از «بحران» عبارت است از خروج از وضعیت تعادل به گونه ای که آسیب هایی را به دنبال دارد که بازگشت به حالت تعادل را با دشواری همراه می کند. خاورمیانه امروزه درگیر بحران های متعدد است و هرگونه برنامه ریزی برای آینده این منطقه، بدون شناخت عمیق بالینی از وضع موجود و بحران هایی که کشورهای اسلامی با آن درگیر هستند، تلاشی نه چندان موفق خواهد بود. بنابراین برای تدوین هرگونه راهبرد، داشتن تصویری کلان از بحران ها، وزن و تأثیر آن ها در سه سطح درون مرزی، منطقه ای و جهان اسلام، امری ضروری است تا بتوان با تکیه بر مطالعات علمی دقیق و کارشناسی، اشراف بر وضعیت کشور به کشور و منطقه ای و نیز تحلیل بحران های پربسامد، نقطه آغاز حرکت به سمت تدوین استراتژی حل بحران را درست و به موقع انتخاب کرد. طبق مطالعات انجام شده، تحلیل و بررسی های صورت گرفته و قضاوت خبرگان و متخصصین دانشگاهی و اجرایی، بحران های اصلی در جهان اسلام به ۱۸ مورد تقسیم و در ذیل چهار زمینه سیاسی-امنیتی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی قرار گرفته اند.

سیاسی-امنیتی

بحران های مرزی و ارضی

بحران های ارضی و مرزی اختلافات میان کشورها بر سر مرزهای زمینی و دریایی و همچنین مناقشه درون کشورها بر سر بخش هایی از سرزمین است.در این حالت، اختلافات مرزی ایران با امارات متحده عربی، احتلافات مرزی و ارضی «عربستان سعودی با یمن، قطر، بحرین، امارات متحده عربی، مصر و عمان»، همچنین اختلافات مرزی مراکش با اسپانیا و صحرای غربی، مصر و سودان شمالی، همچنین پاکستان با افغانستان و سوریه با رژیم صهیونیستی مورد واکاوی و وزن دهی قرار گرفته است.

تنش با همسایگان و کشورهای منطقه

تضاد و رقابت های ایدئولوژیک، سیاسی، اقتصادی و نظامی کشورهای منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا با همسایگان بلافصل و دیگر بازیگران منطقه یکی از بحران های مهم این منطقه محسوب می شود. برخی از این تنش‎ ها مانند تنش های عربستان با ایران، ترکیه، قطر، همچنین تنش های رو به رشد قطر با بحرین، امارات متحده عربی با ایران و ایران، مراکش و الجزیره، مصر و سودان، پاکستان و افغانستان، و رژِیم صهیونیستی با ایران، اردن، لبنان، از جمله مهم ترین تنش های منطقه هستند که به وضعیت بحرانی رسیده اند.

بحران نقض حقوق بشر

دیده بان حقوق بشر، در گزارشى اعلام کرد که وضعیت حقوق بشر در کشورهاى حاشیه خلیج فارس بحرانى شده است و دولت هاى خاورمیانه، مسئول یک سرى از موارد آشکار نقض حقوق بشر بوده اند. در بین کشورهای بررسی شده؛ مصر، ایران، بحرین، عربستان سعودی، مراکش، پاکستان و افغانستان و قطر از جمله کشورهایی هستند که نقض حقوق بشر در آن ها به مرحله بحرانی رسیده است.

بحران عدم کنترل بر بخشی از زمین

یکی از ارکان اصلی دولت عبارت است از حاکمیت به معنای حق انحصاری دولت برای نظارت بر تمامیت قلمرو ارضی خود است. لیبی، افغانستان، سوریه و مصر از جمله کشورهایی هستن که عدم کنترل بر بخش هایی از خاک آن ها، به بحرانی برای این کشورها تبدیل شده است.

فعالیت گروه­های تروریستی

یکی از جریان هایی که در سال های اخیر و به ویژه پس از تحولات خیزش عربی نقش بسزایی در سیاست های منطقۀ خاورمیانه ایفا کرده و هر روز بر دامنه گسترش نفوذ آن در منطقه افزوده می شود، جریان های سلفی گری تکفیری تروریستی است. در مورد بحران فعالیت گروه های تروریستی، باید گفت که لیبی، عراق، کویت و لبنان در وضعیت خوبی به سر نمی برند اما در افق ۱۴۱۴ هیچ کشوری در وضعیت بدی قرار نخواهد داشت.

فعالیت احزاب سیاسی اسلام­گرا

یکی از بحران هایی که برخی از کشورهای منطقه با آن روبه رو هستند، بحث تنش میان دولت های مرکزی سکولار با احزاب اسلام گرای فعال در این کشورها است. با دگرگونی های چند دهه اخیر خاورمیانه، به ویژه رویدادها و قیام های دموکراسی خواهی از آغاز ۲۰۱۱، شاهد علاقه مندی روز افزون محققان مطالعات خاورمیانه به بحث جامعه مدنی و روابط آن با دولت ها بوده اند. عربستان سعودی، مصر و لیبی از جمله کشورهایی هستند که با چالش فعالیت احزاب تندروی اسلامی روبه رو هستند.

وضعیت دموکراسی

یکی از دغدغه های همیشگی نسبت به نظام سازی در منطقه  غرب آسیا، عدم وجود مدل سیاسی مطلوب برای کشورهای این منطقه بوده است. در مورد وضعیت دموکراسی، به نظر می رسد عربستان سعودی و سوریه و بحرین در بحرانی ترین وضعیت قرار دارند،

بحران تقسیم آب

منظور تنش میان کشورها بر سر حقابه و تقسیم عادلانه آب  است. در این راستا چند حوزه آبریز مشترک بین ایران و افغانستان، ترکیه، سوریه و عراق، همچنین حوزه مشترک بین مصر، سودان شمالی و اتیوپی، موقعیت های  تنش زای آبی در منطقه هستند.

اقتصادی

بیکاری

واقعیت آنست که کشورهای منطقه به لحاظ سطح بیکاری در وضعیت مناسبی قرار ندارند. عراق، عربستان سعودی، ایران، مراکش، پاکستان، افغانستان، عمان، اردن و بحرین از جمله کشورهایی هستند که معضل بیکاری در آن ها به سمت بحرانی شدن می رود.

بحران بدهی

بحران بدهی زمانی رخ می دهد که یکی از وام گیرندگان عمده نتواند طبق برنامه ریزی مقرر انجام گرفته، اصل و سود وام های دریافتی خود را پرداخت نماید. کویت، عراق، مصر، بحرین، لبنان و ترکیه از جمله کشورهایی هستند که بدهی های آن ها به مرز بحران رسیده است.

وابستگی رانتی

دولت رانتیر به دولتی گفته می شود که از منابع مستقل مالی به جز مالیات از جامعه برخوردار بوده و بنابراین با استقلال بیشتری می توانند سیاست ها و خواست های دولتی را به اجرا گذارند. ۱۰ کشور قطر، ایران، کویت، افغانستان، لبنان، عربستان سعودی، مصر، عمان، اردن و بحرین با چنین وابستگی رانتی روبرو هستند.

اجتماعی

فرقه گرایی

احساس و تمایل فرقه ای که بیشتر به خاورمیانه ربط داده می شود، پدید ه ای متأخر است. سلسله تحولات سیاسی و مذهبی که طی سال های گذشته کلید خورد، تنفر فرقه ای را خلق و سوخت آن را فراهم کرد. در این خصوص، به نظر می رسد که مصر، کویت، عربستان سعودی و بحرین در وضعیت بحرانی به سر می برند.

بحران هویتی

بحران هویت به چالش های  میان اقوام، عدم احساس وابستگی ملی و وجود تعلق خاطر فروملی/فراملی اتلاق می شود. فعال شدن شکاف های اجتماعی در خاورمیانه و سیاسی شدن آنها منجر به شکل گیری مجموعه ای از نیروهای هویت بنیاد زیرملی و فراملی شده است که از انگیزه لازم برای ادغام در نظم دولت -ملت برخوردار نیستند. در خصوص بحران هویت، ۹ کشور ایران، سوریه، پاکستان، اردن، مراکش، لیبی، افغانستان، لبنان و عراق در سطوح مختلف با این بحران دست به گریبان هستند .

مشکلات جمعیتی

مجموع عواملی نظیر رشد بالا یا پایان جمعیت، وابستگی به نیروی کار خارجی، توزیع نامتقارن جمعیت میان شهر و روستا و نابرابری در تراکم جمعیت، بحران مشکلات جمعیتی را تشکیل می دهد. در خصوص بحران جمعیتی، ۷ کشور عراق، عربستان سعودی، مصر، کویت، بحرین، قطر و لبنان، بحرانی شناسایی شده اند.

پناهندگان و آوارگان داخلی

این بحران به مهاجرت گروه بزرگی از آوارگان اشاره دارد که شامل آوارگان داخلی، پناهندگان و سایر مهاجران می شود و می تواند ناشی از حوادث، منازعات و مشکلات بزرگ پناهندگان در کشور مبدأ یا محل خروج یا هنگام حرکت و حتی پس از ورود گروه های بزرگی از آوارگان به یک کشور امن شود. شهروندان سوریه، افغانستان، سودان جنوبی، میانمار و سومالی سر جمع، دوسوم جمعیت پناهندگان جهان را تشکیل می دهند. بررسی ها نشان می دهد ترکیه، لبنان، اردن، پاکستان، عمان، کویت، افغانستان و سوریه با بحران پناهندگان دست به گریبان هستند.

فرار مغزها

مهاجرت بین المللی افراد بامهارت و سطح تحصیلات بالا از قبیل پزشکان و مهندسان از کشورهای با درآمد پایین به کشورهای مرفه، امری است که از آن با «فرار مغزها» یاد می شود. نتایج بررسی محققان نشان می دهد که کشورهای ایران، اردن، لبنان، ترکیه و امارات متحده عربی کشورهای متضرر از فرار مغزها بوده اند.

زیست محیطی

آلودگی هوا

به گفته محققان موسسه ماکس پلانک، خاورمیانه منطقه ای است که مشکلات سیاسی متعدد و درگیری های مسلحانه زیادی را به سوی خود جذب می کند و نتیجه این مطالعه نشان می دهد درگیری های مسلحانه و جغرافیای سیاسی بر تغییر میزان انتشار گازهای آلوده و آلودگی هوا تاثیر دارد. در خصوص بحران آلودگی هوا، تحلیل ها نشان می دهد که اکنون مصر، عمان، افغانستان، عراق، ایران و پاکستان دارای بیشترین میزان آلودگی هوا هستند.

کم آبی

خاورمیانه و شمال آفریقا (منطقه منا) کم آب ترین منطقه جهان است، به طوری که ۱۷ کشور از این منطقه زیر خط فقر آبی تعیین شده توسط سازمان ملل قرار دارند. بر اساس تحقیق صورت گرفته، کشورهایی که بیش از دیگر کشورهای خاورمیانه با تنش آبی و بحران آب روبرو هستند عبارتند از: مصر، مراکش، سوریه، عراق، لبنان، عربستان سعودی، کویت، عمان، اردن، ایران، افغانستان و پاکستان.

جمع بندی

جهان اسلام، قابلیت های زیادی برای تبدیل به یک بلوک قدرت دارد؛ اما موانع گوناگونی در این مسیر وجود دارد که این امر را مخدوش می کند. برای رفع این موانع، گام اول، شناسایی و دسته بندی بحران های موجود در سه سطح کشوری، منطقه ای و جهانی-اسلامی است. چنانچه بحران ها به بایست خود تعیین شوند، در گام بعدی می توان راه‎ چاره های حل را وضع و در زمانی مناسب به کار بست. در این پژوهش، با مساعی خبرگان و متخصصان علمی و اجرایی، ۱۸ بحران اصلی در ۴ زمینه موضوعی، شناسایی و دسته بندی شدند که در فازهای بعدی پروژه مورد تحلیل و کاربست قرارخواهند گرفت.

این مطالعه در موسسه آینده پژوهی جهان اسلام و توسط سید حمزه صفوی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.

مطالب پیشنهادی