به گزارش مفتاح-منیره فهامی/ در بیست و یکم اوت سال 1969 میلادی ،مسجد الاقصی قبله اول مسلمانان جهان توسط صهیونیست‌‌ها به آتش کشیده‌شد و در اثر این آتش‌سوزی به این مکان مقدس و تاریخی آسیب‌های زیادی وارد شد. این امر سبب شد دولت های اسلامی برای مقابله با خطرهایی که جهان اسلام و مقدسات اسلامی را تهدید می‌کند، "سازمان کنفرانس اسلامی" را تشکیل دهند؛ سپس به پیشنهاد سازمان ارتباطات اسلامی و با تصویب وزیران امور خارجه کشورهای اسلامی در اجلاس تهران این روز به عنوان روز جهانی مسجد نام‌‌گذاری شد. در این راستا امروز سی مرداد‌ماه هجدمین اجلاس روز جهانی مسجد در تهران برگزار می‌گردد.
روز جهانی مسجد دلیلی شد تا در این مطلب به بررسی نقش مسجد از دیدگاه قرآن و روایات به عنوان کانونی پویا برای جامعه اسلامی بپردازیم.
*معنای لغوی مسجد
مسجد از نظر لغوی این گونه معنی شدهاست:« لسان العرب:مسجد جایی است که در آن سجده می‌کنند و مفرد مساجد است.» «زجاج: هر جایگاهی که در آن عبادت کنند.» «ابن عربی: مسجد به فتح جیم محراب و نمازگاه خانه‌هاست و به کسر جیم نمازگاه جماعات و جمع آن مساجد است. «در تاج العروس آمده است که مسجد به کسر جیم جایگاهی است که در آن سجده کنند.» در لغت‌نامه فارسی نیز مسجد سر بر زمین نهادن ،محل و موضعی است که در آن جا سجده کنند و محلی است که در آن عبادت کنند.»
*مسجد در آیات
در آیات قرآن به طور کلی 28 مرتبه این واژه ذکر شده است که 22مورد به صورت مفرد و6مورد به صورت جمع است.در این آیات به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام و پاره‌ای از احکام مسجد، مسجدالحرام و احکام خاص آن ،مسجدالاقصی و مسجد اصحاب کهف اشاراتی شدهاست.
*نخستین مرکز عبادت
در سوره آل عمران آیه 96 آمده است:« همانا نخستین خانه‌ای که برای عموم مردم قرار داده شد همان است که در مکه قرار دارد و مایه‌ی برکت و هدایت جهانیان است.»
همچنین در سوره بقره آیه 125 آمده است:« به خاطر بیاورید هنگامی که ما خانه کعبه را مرکز امن و امان قرار دادیم و(فرمان دادیم که)از مقام ابراهیم(ع)محلی برای خود انتخاب کنید و ما به ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) امر کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و سجده کنندگان پاک وپاکیزه کنید.» از این دو آیه و همچنین از صحبت حضرت ابراهیم (ع) در آیه37 سوره ابراهیم که فرمود: «پروردگارا بعضی از فرزندانم را در سرزمین خشک و سوزانی در کنار خانه محترمت سکنی دادم » چنین برمی‌آید که خانه کعبه به دست حضرت آدم(ع) ساخته شد و ابراهیم (ع) آن را تجدید بنا کرد. نکته مهمی که از این آیات به خوبی برمی‌آید این است که مسجد نخستین مرکز و پایگاهی است که به منظور عبادت و پرستش خدای یگانه در زمین نهاده شد و بیش از آن عبادتگاه دیگری که کانون عبادت و نیایش موحدان باشد وجود نداشته است. در مجمع البیان از ابوذر روایت شده که از رسول اکرم(ص) راجع به نخستین مسجدی که در زمین بنیاد شده سوال کرد.حضرت فرمودند؛ مسجدالحرام و پس از آن مسجدالاقصی بنا نهاده شده است.
*عبادت هدف مسجد
در آیه 18 سوره جن می‌خوانیم:«مساجد از آن خداست پس باید احدی جز او را نخوانیم.» در این آیه مراد از دعا عبادت و پرستش است. از مجموع آراء مفسران چنین استفاده می شود که مراد از مساجد در این آیه همان مکان‌هایی است که برای عبادت خداوند بنا شده است و از مصادیق مسجدالحرام و دیگر مساجد است.
*تقوا اساس مسجد
«منافقان کسانی هستند که مسجدی ساختند به قصد زیان رساندن به پیامبر و مومنان و تقویت کفر و ایجاد جدایی میان مومنان.....هرگز در آن به نماز نایست.آن مسجدی که از روز نخست بر مبنای تقوا بنا شده شایسته است که در آن به نماز قیام کنید چه در این مسجد مردانی هستند که دوست دارند پاک و منزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.»آیات 107 و 108 سوره توبه در مورد گروهی از منافقان و نقشه شوم آنها برای ساختن مسجدی در مدینه صحبت می‌کند که بعد به مسجد ضرار معروف شد. خداوند پیامبر (ص) را از این ماجرا با خبر کرد و در این آیات توصیه شده است داشتن تقوا یکی از ارکان مهم مسجد است.
*ساختن مسجد
در سوره توبه آیه 18آمده است:«منحصرا تعمیر مساجد خدا به دستان کسانی است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز برپادارند و زکات مال خود بدهند و از غیر خدا نترسند.» در این آیه برای کسانی که عمران مسجد می‌کنند پنج شرط قائل شده است:« 1-ایمان به خدا،2- ایمان به قیامت،3-اقامه نماز،4- دادن زکات،5- شجاعت در حد بالا.» عمران مسجد تنها عمران به معنای بنا نیست در مجمع البیان آمده است:«عمران یعنی اول آباد ساختن بوسیله عبادت و سپس آباد ساختن از طریق بنا»
*مسجد در روایات
حضرت علی (ع) می‌فرمایند:«نشستن در مسجد از نشستن در بهشت بهتر است. چون در بهشت رضای نفس من است ولی در مسجد رضای پروردگار من است.» و باز ایشان می‌فرمایند:« هر کس مسجدی را بزرگ داشت و احترام کرد در روز قیامت پروردگار را خندان و شاد ملاقات می‌کند و نامه عملش به دست راست داده می‌شود.» «دنیا مسجد محبان خداست و نمازگاه فرشتگان او.»پیامبر می‌فرمایند:«خداوند فرموده که همانا مساجد خانه های من در زمین است می درخشند برای اهل آسمان همانطور که ستارگان برای اهل زمین می درخشند.»
*مسجد از نگاه امام خمینی(ره)
«مسجد در اسلام و صدراسلام همیشه مرکز جنبش و حرکتهای اسلامی بود. از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می‌شده‌است. حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آنها در زیر بیرق اسلام از مسجد بوده است و شما که از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید باید پیروی از پیغمبراسلام و اصحاب ایشان کنید و مساجد را برای تبلیغ اسلام، حرکت اسلامیت ،قطع ایادی شرک و کفر و تایید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید.» همچنین ایشان می‌فرمایند:«اینها از مسجد می‌ترسند من تکلیفم را باید ادا کنم، شما دانشگاهی‌ها، شما دانشجوها، همه تان مساجد را بروید پر کنید، سنگر هست اینجا،سنگرها را باید پر کرد.»
*اهمیت اجتماع در مسجد
اسلام در ابتدای نظام‌مند ساختن سازمان دینی خود تاسیس مرکز تجمع عمومی مسلمانان را با نام مسجد در اولویت قرار داد و تجمع در آن را به نیکوترین وجه ستوده است.همچنین بیشترین تاکیدات را در راستای حفظ این سنگر توحیدی ابراز نموده است. امام خمینی (ره) فرمودند:«نماز را جماعت بخوانید، اجتماع باید باشد،اجتماعاتتان را حفظ کنید، مساجدتان را محکم نگه دارید.»
*مسجد مرکز تبلیغ
امام خمینی (ره) می‌فرمایند:«مسجد مرکز تبلیغ است. در صدراسلام از همین مسجدها ارتش‌‌ها راه می‌افتاده ،مسجد مرکز تبلیغ احکام سیاسی، اسلامی بوده، هر وقت یک گرفتاری را طرح می کردند، صدا می‌کردند،اجتماع می‌کردند. مسجد مرکز اجتماع سیاسی است. اجتماعات خود را هر چه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی دنبال کنید.»
*نقش مسجد در مدیریت توسعه محله ای شهر
مهم ترین رویکرد توسعه، توجه به سرمایه‌های اجتماع و به کارگیری در توسعه کشور است. رشد سرمایه‌های اجتماعی ،توسعه جامعه ، توسعه بر پایه نظام فکری دینی است که دراین راستا مساجد می توانند نقش به سزایی داشته باشند.
توسعه جوامع محله‌ایی، عدالت اجتماعی، توزیع بیت المال ، تبعیض زدایی، انتقال نقطه نظرات مردم به مسئولان، تسریع در تصمیم گیری‌‌های مدیریت‌های خرد کشور و نقش دین در قالب مسجدهای محله‌ایی قابل تامل است.
سه نوع مسجد؛ جامع، منطقه‌ای، محله‌ای ، هریک به نحوی در توسعه اقتصادی فرهنگی و ... نقش به سزایی دارد. راه حل مشکلات فقط از طریق مراکز دولتی نیست. نقصان ارزشهای دینی سبب ایجاد بی‌نظمی و آشوب‌های اجتماعی می‌گردد. با توجه بیشتراین در حالی است که می‌توان به نقش امنیتی مسجد در شناخت مناطق محروم و فقیرنشین و برقراری ارتباط در میان اقشار جامعه به توسعه امنیت اجتماعی محله‌های شهر امیدوار بود.
شناخت تنوع فرهنگی در حقیقت شناخت ابداع و نوآوری‌های بشر در طول تاریخ و ظرفیتهای متفاوت محله‌های شهری است. که ما از آن به عنوان مزیت های فرهنگی، مذهبی، تاریخی و اعتقادی یاد می‌کنیم که از سرمایه‌های جاودانه بشری محسوب می‌شوند و چنانچه این منابع به خوبی شناخته شده و به کار گرفته شوند، رشد و توسعه جامعه از جامعه محله‌ای تا جامعه شهری را در پی خواهد داشت.
*نقش مساجد در ایجاد همدلی
یکی از کارشناسان حوزه مسجد می‌گوید:«کار، تلاش و همت عمومی در سطح جامعه نیازمند فضای وحدت رویه در دو بعد اساسی نظری و عملی؛ به ویژه همفکری، هم‌نظری و پذیرش تمام، کمال و قلبی اصل موضوع و هماهنگی و همکاری در عمل و اجرای برنامه‌ها و عملیات امور است. بهترین جایگاه برای ایجاد و تقویت این دو بعد مهم در سطح جامعه، مساجد هستند. مساجد در طول تاریخ اسلام، همواره مرکزی برای یکی بودن و یکی شدن و وحدت در معنا و شکل بوده‌اند.منابع، مراجع و متونی که در مسجد از آن برای هدایت و رهنمون‌سازی جامعه بهره‌گیری و استفاده می‌شود، منابعی هستند که همگی در انجام کار و تلاش تاکید دارند و چون اکثر مواقع از این متون در مراسم و مناسک عبادی، برنامه‌ها و فعالیت‌های مسجد استفاده می‌شود. به طور طبیعی نفس این کار ، فرهنگ‌سازی را در بطن و درون خود دارد."
*نقش مسجد در جلوگیری از تهاجم فرهنگی
مسجد از صدر اسلام تاکنون نقش بسیار عظیمی در حفظ هویت اسلامی جامعه ما داشته است. انسان در مسجد به طور رو در رو و چهره به چهره با یک متولی امور دینی و معنوی روبه رو می شود و می تواند مطالب عالی دینی را دریافت کند.
در ضمن محیط مسجد می تواند باعث ایجاد انگیزه های حق جویی و گریز از باطل در وجودانسان شود؛، هم چنین خلوت خالصانه با خود و خدا می‌تواند باعث از بین بردن بسیاری از معیارهای نفسانی و دنیایی شده و بیداری و هوشیاری واقعی را به همراه داشته باشد.
انسان در مسجد در کنار سایر مومنان در می‌یابد که در راه خود تنها نیست و همین امر سبب ایستادنش در راه حق می‌شود. در زمان فعلی که جهان اسلام به ویژه جامعه اسلامی ما هدف سنگین‌ترین تهاجم فرهنگی و جنگ نرم قرار گرفته است مساجد به سبب ویژگی‌های ذکر شده بهترین کانون دفاعی و مستحکم ترین دژ در برابر هجوم فرهنگی غرب محسوب می شوند.
*نقش مسجد در سیاست جامعه اسلامی
پیامبر اکرم(ص) اصول سیاسی اسلام را به ویژه در اموری که می دانست مسلمانان از نظرات و تجربیات مفیدی برخوردارند. در مسجد به شور و مشورت می گذاشت. حضرت امام (ره) نیز در تبیین بعد سیاسی می‌فرمایند:«کتابهایی که اسلام در سیاست دارد بیشتر از کتابهایی است که در عبادت دارد، این غلط را در ذهن ما جاگیر کرده اند وحتی حال باورشان آمده است. آقایانی که می‌گویید، اسلام از سیاست جدا است، یک احکام عبادی است، بین خود و خدا است، بروید توی مسجدتان و هر چه می خواهید دعا کنید، هرچه می خواهید قرآن یخوانید، ما هم با شما کاری نداریم ، اما این اسلام نیست.»
نتیجه سخنان پیامبر(ص) و امام ( ره) این را می رساند که مسلمانان و حکومت اسلامی مکلفند دستورات دین را به بهترین وجه بیان کنند و مراقب باشند که مبادا به بهانه های مختلف توطئه جدایی دین از سیاست از جامعه و مسجد اجرا شود و هیچ مکانی برای هماهنگی این فعالیت ها و تبیین درست آنها بهتر از مسجد نیست.
دانستیم که استقرار و موضوعیت یافتن جامعه‌اسلامی با بنیان نهادن مسجد آغاز شد و تلازم مسجد با جامعه‌اسلامی و تجمع اصل ایمان چنان شدید است که رسول اکرم (ص) حتی در سفرهای جنگی مسجدی بنا می کردند تا به عنوان یک پایگاه عبادی سیاسی و برنامه‌ریزی امور جنگ و دفاع از آن استفاده کنند.
