ارائه راهکار برای توسعه و سازندگی بنادر چابهار، جاسک و کنارک در قالب طرح آمایش سرزمین

بنادر جنوب شرق ایران که شامل چابهار، جاسک و کنارک در سواحل دریای عمان می شوند، نقش ویژه ای در زنجیره حمل و نقل و در نتیجه توسعه کشور دارند. با این حال، وجود چالش هایی مانند ناامنی و واردات مواد مخدر در استان سیستان و بلوچستان، به دلیل هم مرزی با دو کشور پاکستان و افغانستان، و نیز ضعف های مدیریتی، موجب شده است سرمایه گذاری خصوصی در این مناطق کاهش یابد. طرح آمایش سرزمین، که از سال ۱۳۲۷ در ایران بنا شده است، راهکاری برای توسعه این مناطق است. چراکه این طرح براساس شرایط محیطی و پتانسیل های موجود در منطقه می تواند به توسعه کشور منجر شود.

ضرورت و اهداف پژوهش

کشور ایران با مرزهای طولانی دریایی در جنوب و مرزهای آبی و زمینی در شمال و همسایگی با ۱۵ کشور جهان، می تواند پلی راهبردی برای دادوستد و حمل ونقل منطقه باشد. در این میان بنادر همواره به عنوان مهم ترین حلقه زنجیره حمل ونقل، موجب رشد و توسعه اقتصادی کشورها بوده اند. توسعه بنادر چابهار، جاسک و کنارک در سواحل دریای عمان می تواند به عنوان عامل اصلی افزایش سرمایه گذاری بخش خصوصی، گردش سرمایه های ملی، توسعه و گردشگری و عبور از مرحله توسعه نیافتگی به مرحله رونق اقتصادی در مناطق محروم کشور به شمار آید. طرح ملی آمایش سرزمین و برنامه ریزی شهری اقدامی رو به جلو برای توسعه و مدیریت بهینه از شرایط محیط کشور است که پایه های آن از سال ۱۳۲۷ بنا نهاده شد و طبق آن، نظام برنامه ریزی کشور نخست به سمت برنامه ریزی جامع و سپس برنامه ریزی منطقه سوق داده شد. در این پژوهش، راهکارهایی برای عملیاتی کردن طرح آمایش در بنادر چابهار، جاسک و کنارک ارائه می گردد.

طرح های پیشنهادی برای انجام طرح ملی آمایش سرزمین

با بررسی وضعیت بنادر جنوب شرق کشور شامل چابهار، جاسک و کنارک، مجموعه اقدامات زیر برای توسعه این بنادر در قالب طرح ملی آمایش سرزمین پیشنهاد می شوند:

ایجاد فضای امن پایدار

تلاش برای ایجاد فضای امن پایدار از مولفه های اصلی طرح آمایش سرزمین کشور و به ویژه مناطق محروم به حساب می آید. در منطقه راهبردی خاورمیانه، امنیت مسئله ای بسیار پیچیده و حساسی محسوب می شود. برای ارتقای درجه امنیت در کشورهای منطقه، بیشتر کشورها مانند بحرین، قطر، کویت، عربستان سعودی، جمهوری آذربایجان، پاکستان، ترکیه، عراق و افغانستان روابط ویژه ای با قدرت های بزرگ برقرار کرده اند. اما در حوزه جغرافیایی کشور ایران، تلاش ها در جهت همبستگی ملی و همچنین ایجاد امنیت بر پایه استقلال کشور طرح ریزی شده است. استان سیستان و بلوچستان به دلیل هم مرزی با کشور بی ثباتی چون پاکستان از گذشته تا امروز دچار چالش های امنیتی مختلفی بوده است. اقدامات امنیتی ایران طی چند دهه اخیر موجب شده است که مسیر آبادانی و سازندگی منطقه جنوب شرق ایران هموار شود.

تسریع در امر اتصال شبکه ریلی کشور به بنادر جنوب شرق

چابهار در شاهراه اتصال کریدور شمال-جنوب نزدیک ترین راه زمینی و دریایی به افغانستان و کشورهای آسیای میانه و جنوب قفقاز است. طرح اتصال بندر چابهار به شبکه ریلی کشور از سال ۱۳۸۴ مطرح شده، ولی متأسفانه هنوز اقدامی جدی برای اجرای آن صورت نگرفته است. مشکل اصلی این طرح کمبود مالی است، چراکه طرف خارجی خواستار استفاده از فاینانس است و تمایلی به انعقاد قرارداد به صورت BOT  ندارد. با اجرای خط راه آهن کرمان، زاهدان و اتصال آن به بندر چابهار، امکان دسترسی این بندر به راه آهن سراسری فراهم می شود و ترانزیت کالا از طریق آن تقویت خواهد شد. همچنین تسریع در اجرای این طرح موجب می شود این بندر و مناطق محروم شرق به شکلی روزافزون رونق یابند.

مشارکت ملی

بایستی به ملت ایران اجازه داد تا در صنایع نفت و گاز و زیرساخت های کشور سرمایه گذاری کنند. به عبارت دیگر، باید روش های جدید فاینانس پروژه ها را بررسی کرد. با مشارکت ملی می توان سرمایه موردنیاز برای این پروژه ها را از داخل کشور جمع آوری نمود.

گسترش مهارت های تخصصی

یکی از عوامل تأثیرگذار برای رشد اقتصادی و فرهنگی مناطق محروم این است که مراکز تخصصی مهارت های فنی با حمایت های سازمان های دولتی و تعرفه های پایین ایجاد و گسترش یابند و به نیروهای جوان بومی این مناطق آموزش دهند.

انتقال مراکز صنعتی

انتقال برخی از کارخانجات بزرگ از شهرهایی همچون تهران و اصفهان به بنادر جنوب کشور می تواند به عنوان یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار در رشد و شکوفایی سواحل دریایی جنوب شرق ایران و همچنین تسریع در پروژه مهاجرت معکوس محسوب شود.

پردازش کالا در بنادر

بنادر ایران از بنادر نسل اول به سمت نسل دوم و سوم محسوب می شود. کالاها باید در بنادر ایران پردازش شده و ارزش افزوده در کالا ایجاد شود و پس از آن، ورود و خروج کالا صورت گیرد. ایجاد کارخانه های مختلف در کنار اسکله ها از جمله اهداف طرح پردازش کالا است. بنابراین لازم است که بنادر نسل اول ایران، به بنادر نسل دوم و سوم ارتقا یابد. در طرح اولیه می توان هدف را تولید کالاها برای مصرف داخل کشور در نظر گرفت و پس از آن، با ارتقای سطح کیفی و تکنولوژی تولید می توان محصولات بنادر را صادر کرد.

بهره برداری از جاذبه های طبیعی و گردشگری

در کنار هر پروژه طرح آمایش باید پیش از هر اقدامی مطالعات زیست محیطی انجام شود تا مشخص گردد که احداث پروژه مورد نظر چه تبعات منفی دارد. بر این اساس می توان گفت طرح آمایش و ارزیابی زیست محیطی مکمل هم هستند.

چالش های موجود

به طور کلی، اجرای طرح آمایش سرزمین در جنوب شرق کشور با سه چالش عمده روبه رو است:

  • مواد مخدر: ایران در قسمت شرق و جنوب شرق کشور بیش از ۱۸۰۰ کیلومتر مرز جغرافیایی مشترک با دو کشور افغانستان و پاکستان دارد. این دو کشور بی ثبات و جنگ زده، مرکز صادرات مواد مخدر به جهان به شمار می آیند و مسیر اصلی برای انتقال موادمخدر از این کشورها به اروپا و خاورمیانه ایران است.
  • وجود ذهنیت منفی نسبت به سیستان و بلوچستان: ناامنی ها و جنگ های متعدد در دو کشور افغانستان و پاکستان، به دلیل هم مرزی استان سیستان و بلوچستان با این کشورها، ناامنی در این استان را موجب شده است. علی رغم وجود منابع غنی استان به علت این ذهنیت، همچنان سرمایه گذار بخش خصوصی تمایلی به سرمایه گذاری در این منطقه ندارد. پیشنهاد می شود که ابتدا این استان را از اجرای سیاست های اصل ۴۴ معاف نمود. سپس با سرمایه گذاری و حمایت دولتی، زیرساخت های این استان را تقویت و در راه اجرای این اصل گام برداشت.
  • ضعف مدیریتی: یکی از عوامل توسعه نیافتگی در بنادر جنوبی عدم مدیریت کارآمد در این مناطق است. ناتوانی برخی از مدیران مناطق آزاد ایران که ناشی از فاصله بسیار زیاد تفکر مدیران ایرانی با تفکرات استراتژیک مدیران بین المللی است، موجب شده است که فرصت های طلایی بسیاری در جذب سرمایه های خارجی، به ویژه در منطقه آزاد چابهار از دست برود.

جمع بندی

نابسامانی وضعیت اقتصادی در بنادر جنوب شرق کشور ناشی از عدم توسعه این مناطق است. طرح آمایش ملی سرزمین راهکاری برای جبران این توسعه نیافتگی است. در این خصوص، پیشنهاد می شود که با انجام اقداماتی در قالب طرح آمایش، می توان به بهبود وضعیت بنادر چابهار، جاسک و کنارک کمک کرد. ایجاد فضای امن پایدار، اتصال بنادر به شبکه ریلی سراسری، استفاده از مشارکت مردمی برای تأمین مالی پروژه ها، آموزش مهارت های تخصصی به افراد بومی برخی از این اقدامات است.

این مطالعه توسط مرکز مطالعات خلیج فارس و توسط روزبه پارساپور در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.

مطالب پیشنهادی