رسانه های مختلف، وابسته به گرایش های ایدئولوژیک و سیاسی خود، روایت های مختلفی از واقعیت ها را ارائه می دهند. بنابراین محتوای اخبار رسانه ها درباره ماهیت و جوانب یک امر یکسان و شبیه به هم نیست. درباره گسترش و شیوع بیماری کرونا در جهان و ایران، نیز این امر صادق است و جهت گیری رسانه ها باهم متفاوت است. از این رو جریان شناسی رسانه ها در مواجهه با پدیده بیماری کرونا، بسیار دارای اهمیت است. چرا که بازنمایی درست واقعیت ها، بر زندگی سیاسی و اجتماعی در کشور تاثیر گذار استو اطلاع رسانی یکی از مهم ترین وجوه کنترل و مدیریت بحران است.

ضرورت و اهداف پژوهش

در عصر امروز رسانه ها یکی از مهم ترین عناصر موثر درباره واقعیت هستند. در حقیقت ارتباط ما با واقعیت از مجرای رسانه امکان پذیر است و در دنیای امروز کنار زدن این واسطه‌ی شناخت امکان ناپذیر است. بحران مربوط به بیماری همه گیر ویروس کرونا نیز از این قاعده مستثنی نیست. اگرچه همه ما بخشی از واقعیت ها را خود بدون واسطه کسب می کنیم اما واقعیت به معنای گسترده و فراگیر آن تنها از طریق رسانه ها انتقال می یابند. رسانه ها وابسته به عوامل متعددی در انعکاس و انتقال اطلاعات، اهداف مدنظر خود را پیگیری می کنند. بنابراین درباره بیماری کرونا که ابعاد امنیتی، اطلاعاتی، سیاسی و اقتصادی نیز پیدا کرده است رفتارشناسی و جریان شناسی رسانه ها بسیار حائز اهمیت است و نسبت ما را به واقعیت حقیقی و واقعیت رسانه ای یا مجازی روشن تر می کند.

جریان شناسی رسانه ای موضوع کرونا

طی روزهای گذشته بحران بیماری همه گیر کرونا برای رسانه ها تبدیل به اصلی ترین موضوع فعالیت شده و بر صدر اخبار رسانه ها نشسته است. ابعاد امنیتی، سیاسی، اقتصادی و بین المللی شیوع بیماری کرونا نیز برای کشورها و سیاست بین الملل به حدی از اهمیت برخوردار است که همه نیروی دولت ها، از قبیل توانایی اجرایی و ظرفیت ها و پتانسیل های لجستیکی در اختیار مهار این بیماری قرار گرفته است. از سوی دیگر دولت ها تلاش دارند تا از تبعات منفی شیوع این بیماری در حوره های مختلف در امان بمانند. برای مثال شناسایی یک کشور به عنوان منشا و کانون پیدایش و گسترش این ویروس به لحاظ روانی، حیثیتی و بین المللی تبعات جبران ناپذیری برای آن کشور دارد.

از این منظر جریان شناسی رسانه ای درباره موضوع کرونا اهمیت بالایی پیدا می‌کند. جریان شناسی رسانه ای عبارت است از شناسایی و دسته بندی رسانه های فعال در باب یک موضوع و کدگزاری و دسته بندی گزاره ‌ای ترویجی آن رسانه ها در موضوع مرتبط. در این راستا در رابطه با جریان شناسی رسانه ای بحران کرونا در ایران رسانه‌های موجود را باید به رسانه‌های داخلی و خارجی تقسیم کرد.

رسانه های خارجی

موضع رسانه‌های خارجی در رابطه با ویروس کرونا عمدتا به دو بخش مهم قابل تقسیم است. به طوری که رسانه‌های شرقی از جمله رسانه‌های روسی و چینی و همچنین برخی مقامات آنان  درباره کرونا، بر دو محور «ایده پروژه تروریسیم بیولوژیکی توسط آمریکا» و«ایده شیوع اولیه ویروس از آمریکا به چین» مانور داده اند. در مقابل رسانه های خارجی فارسی زبان و مقامات آمریکا ایده «شیوع ویروس از چین به ایران و از چین و ایران به سایر کشورها» را مورد تاکید قرار داده اند. این رسانه ها با هدف شناسایی چین و ایران به عنوان منشا یا کانون و آغازکننده شکل گیری و شیوع بیماری اخبار بیماری کرونا را به شدت برجسته کرده و ضریب می‌دهند. آن‌ها همچنین تلاش دارند تا حکومت ایران را در رابطه با بیماری کرونا متهم به پنهانکاری و ارائه اطلاعات غلط کنند. از جمله مهمترین موضوعاتی که برای اثبات اتهام پنهانکاری و دروغگویی حکومت ایران، مورد بهره برداری قرار می گیرد موج سواری بر روی برخی آمار متناقض و متفاوت مسئولین ایران درباره کرونا است. یکی از مهم ترین ابزارهای رسانه ها برای انجام عملیات روانی درباره ایران، انتشار اخبار هولناک و سیاه نمایی درباره بیماری کرونا در ایران است. آن‌ها همچنین تلاش دارند تا با برجسته کردن برخی نقایص و ناکارآمدی ها نظام پزشکی ایران را ناکارآمد و عملکرد نظام را ضعیف جلوه دهند. مقامات آمریکایی نیز در این راستا تلاش کرده اند تا با مطرح کردن ایده هایی همچون کمک به ایران و همچنین طرح مطالباتی چون ازاد کردن زندانیان آمریکایی ایرانی، برخی از اهداف سیاسی خود در قبال ایران را در قالب پیگیری های به ظاهر بشردوستانه پیگیری کنند.

رسانه های داخلی

انتشار بیماری کرونا باعث شده است تقریبا همه ظرفیت رسانه ای طیف‌های مختلف سیاسی و فکری در کشور به موضوع کرونا صرف شود. در رابطه با رسانه‌های داخلی باید خاطرنشان کرد که علی رغم تفاوت های محتوایی رسانه ها با این پدیده، اما نقطه اشتراک مهمی در بین این رسانه ها در این باره وجود داشته است. علی الخصوص در روزهای ابتدایی و قبل از ورود ویروس به کشور عمده محتوای تولید شده درباره ویروس کرونا در رسانه های داخلی بر خوش بینی و ایجاد فضای امید تاکید داشته اند. به طوری که در ادامه این رویکرد اشتباه رسانه ها در تقلیل قدرت عمل این ویروس متاسفانه عواقب بسیار تاثیرگذاری در نحوه مواجهه با این بیماری داشته است. در این میان می‌توان رویکرد طیف‌های سیاسی مختلف را به شرح زیر دسته بندی کرد:

۱- رسانه ملی و اصولگرایان

رسانه ملی تلاش کرده است تا خبررسانی، آموزش عمومی و گزارش های میدانی درباره بیماری کرونا را مدنظر قرار دهد. بر این اساس اخبار مربوط به ویروس کرونا در ایران و جهان مورد توجه بخش های خبری رسانه ملی بوده است. از طرف دیگر رسانه‌های اصولگرا نحوه مواجهه رهبری انقلاب و روحانی را دو نوع مواجهه ارزیابی کرده و عملکرد رهبری را تمجید کرده اند و عملکرد شخص رییس جمهور در مواجهه با این بحران را به باد انتقاد گرفته اند. آن‌ها همچنین تلاش کرده اند تا درباره آمار مبتلایان و جانباختگان خبرهای رسمی را ملاک قرار داده و در اطلاع رسانی نیز منابع معتبر را به رسمیت بشناسند. متاسفانه رویکرد این رسانه‌ها در زمینه تقویت جو امید در جامعه اشتباه بوده و به جای واقع گرایی یا هراس افکنی درباره تبعات این بیماری، در روهای نخست خوشبینی و امید افراطی در این رسانه ها به جامعه پمپاژ شده است و رفته رفته و با ورود کرونا و فراگیری آن در ایران این رویکرد تعدیل شده است.

۲- رسانه های اصلاحطلبان

در این رسانه ها از یک سو ورود رهبر انقلاب به ماجرای تعیین فرماندهی ستاد مبارزه با کرونا و درخواست رییس مجلس از رهبر انقلاب، به معنای عدم قدرت و توانایی قوای سه گانه در ایران تفسیر شده است و از سوی دیگر با تمرکز بر برخی تناقضات در اعلام آمار مربوط به کرونا، آن‌ها رسانه ها و دولت را مورد انتقاد قرار داده اند و به عدم تفاوت حضور یا عدم حضور این دولت اشاره کرده اند. این جریان ضمن انتقاد از عدم قرنطینه قم، تلاش داشته تا این مخالفت را دلیل شیوع بیماری در ایران اعلام کرده و این موضوع را به روحانیت در قم نسبت دهد. همچنین با توجه به انتشار برخی مطالب از سوی برخی مدعیان طب سنتی برخی تحلیل گران و رسانه های این جریان به تخریب وجهه طب سنتی پرداخته اند.

۳- دولت و جریان اعتدال

رسانه‌های جریان اعتدال تلاش کرده اند تا با آمار رسمی همراهی کنند. از سوی دیگر این رسانه‌ها به انعکاس اقدامات دولت درباره بیماری کرونا می‌پردازند.

جمع‌بندی

رسانه‌ها، مهم ترین ابزار ارتباط بشر با واقعیت‌ها هستند. رسانه واسطه ای میان واقعیت و انسان ایجاد کرده و بنابراین نحوه انتقال واقعیت، همواره به اشکال مختلفت تحت تاثیر رسانه قرار می گیرد. گسترش بیماری کرونا به مثابه یک واقعیت، چنین وضعیتی در رسانه ها پیدا کرده، و هر رسانه ای با توجه به گرایش های خود، به انعکاس مطلوب خود از حوادث پیرامون این واقعیت می پردازد. بنابراین جریان شناسی گزاره های تولیدی رسانه ها و دسته بندی آنها از اهمیت بالایی در تحلیل مواضع آنها دارد. در رابطه با بیماری کرونا در ایران، ما می توانیم در رسانه های فارسی زبان خارجی، دو رویکرد تقابل و همسویی با ایران را رهگیری کنیم. همچنین در رسانه های داخلی، ایجاد فضای امید و خوشبینی افراطی توسط رسانه ها و همراهی تقریبی با آمارهای رسمی کشور، و البته برخی نارسایی ها در این بین، از مهم‌ترین ویژگی های عملکرد رسانه های داخلی در روزهای کرونایی بوده است.

این مطالعه توسط مرکز پژوهشی آرا در سال ۱۳۹۸ انجام شده ‌است.