11:35 1400/04/22

شفافیت یکی از مفاهیم کلیدی و ضروری در حوزه حکمرانی و سلامت اداری است که منجر به پیشگیری و مبارزه با فساد می‌ شود. نهادها برای بهره بردن از مزایای شفافیت بایستی به سوی شفاف‌ سازی حرکت کنند. یکی از شرکت‌ها و نهادهایی که در حوزه شفافیت کمتر مورد توجه قرار گرفته است، شرکت ‌های تعاونی هستند. این شرکت ‌ها می‌توانند به کمک سنجه ‌ای که وضعیت شفافیت را اندازه‌گیری می ‌کند، از وضعیت خود آگاهی یابند و با حرکت به سوی شفاف‌ سازی به بهبود وضعیت خود در این زمینه کمک کنند.

ضرورت و اهداف پژوهش

در دوره زمانی حاضر، شفافیت صرفاً یک راهکار برای مقابله با فساد و افزایش کارامدی محسوب نمی‌ شود، بلکه یک ضرورت برای حکمرانی، بنگاه‌ داری و مدیریت هر نوع سازمان و تشکیلات دیگری است. نه تنها دستگاه‌‌‌‌‌‌‌‌ های دولتی، بلکه بخش خصوصی، سازمان‌‌‌‌‌‌‌‌ های مردم‌‌‌‌‌‌‌‌ نهاد، خیریه‌‌‌‌‌‌‌‌ ها و حتی تعاونی‌‌‌‌‌‌‌‌ ها نیز می‌‌‌‌‌‌‌‌ توانند ضمن حرکت به سوی شفاف ‌‌‌‌‌‌‌‌سازی، از مزایای آن بهره‌‌‌‌‌‌‌‌ مند شوند. شرکت ‌های تعاونی نیز می ‌توانند از مزایای عمومی شفافیت نظیر مقابله با فساد و ارتقای سلامت، جلوگیری از هدررفتن منابع و افزایش اعتماد استفاده کنند.

شرکت ‌های تعاونی در ایران به لحاظ شفافیت در وضعیت مطلوبی قرار ندارند. طراحی شاخصی برای سنجش شفافیت در این شرکت‌ ها می‌ تواند موثر واقع شده و باعث ترویج مفهوم شفافیت در بین شرکت ‌های تعاونی شود تا به بهبود وضعیت شرکت‌ های تعاونی در ایران کمک کند. اهداف پژوهش شامل موارد زیر است:

  • تدوین شاخص شفافیت برای شرکت‌ های تعاونی‌‌‌‌‌‌‌‌ در ایران؛
  • ارائه کاربست‌ برای شاخص تدوین ‌شده به منظور سنجش و رتبه ‌دهی شفافیت شرکت ‌های تعاونی‌‌‌‌‌‌‌‌ در ایران؛
  • ارائه‌ پیشنهادهای سیاستی جهت اصلاح قوانین و ساختارها در راستای شفافیت بخش تعاون؛
  • ارائه‌ پیشنهاد جهت ارتقای وضعیت سامانه جامع هوشمند بخش تعاون کشور با استفاده از نتایج پژوهش.

اصول و سطوح شفافیت

باید توجه داشت که ارائه یا انتشار هر اطلاعاتی، شفافیت محسوب نمی‌ شود. اطلاعات شفاف بایستی دارای ۶  اصل باشد، شامل انتشار اطلاعات مناسب، با حجم مناسب، در زمان و محل مناسب، برای کاربری مناسب و با استاندارد مناسب.

در یک دسته ‌بندی کلی، از منظر کاربر، شفافیت در شرکت‌ های تعاونی را می ‌توان به سه‌ سطح زیر تقسیم کرد:

  1. شفافیت شرکتی (داده‌ بسته)
  2. شفافیت برای دولت، ذی ‌نفعان و غیره (داده‌ اشتراکی)
  3. شفافیت برای عموم (داده‌‌ ‌باز)

روش ‌شناسی پژوهش

در مرحله نخست با استفاده از روش تحلیل اسنادی و کتابخانه‌ ای، اسناد و قوانین مرتبط با حوزه تعاون و شرکت ‌‌‌‌‌‌‌‌های تعاونی و همچنین تجربیات بین ‌المللی در این زمینه مورد بررسی قرار گرفتند. آیتم ‌های اولیه از این مرحله استخراج شدند. در مرحله دوم با ۴۵ نفر از متخصصین حوزه‌ تعاون در بخش ‌های دولت، اتاق ‌ها، اتحادیه ‌ها و شرکت ‌های تعاونی مصاحبه شد. خروجی این مرحله غربالگری آیتم‌ های استخراج‌ شده در مرحله‌ اول و افزودن برخی آیتم‌ های جدید بود. پس از اتمام مطالعات اسنادی و میدانی و انباشت آیتم‌ های استخراج‌ شده از این دو مرحله، در مرحله‌ سوم به منظور پالایش و غربالگری آیتم‌ ها از «شاخص روایی محتوا(CVI)» استفاده شد. در مرحله‌ چهارم، با روش گروه‌ کانونی، یک گروه پنج نفره متشکل از یک نفر نماینده دولت، یک نفر نماینده اتاق تعاون، یک نفر نماینده اتحادیه، یک نفر نماینده شرکت‌ های تعاونی و یک نفر ناظر بیرونی خبره در حوزه تعاون، در سلسله جلساتی به بحث و گفتگو در مورد آیتم‌ های استخراج‌ شده برای شاخص CTI پرداختند. خروجی این جلسات، استخراج آیتم‌ های نهایی شاخص و تدوین شناسنامه هر آیتم‌ (شامل سطوح دسترسی، زمان، مقدار و شیوه‌ دسترسی) بود. در مرحله پنجم با استفاده از روشAHP و به کمک شش نفر از نخبگان حوزه، ابعاد و آیتم‌ های استخراج‌ شده وزن ‌دهی شدند. پس از استخراج شاخص نهایی، در مرحله‌ اخر، چهار شرکت تعاونی به صورت پایلوت مورد سنجش قرار گرفتند. پس از اتمام مرحله‌ پایلوت برخی اشکالات شاخص شناسایی و برطرف گردیدند.

شاخص شفافیت شرکت‌ های تعاونی (CTI)

شاخص CTI از شش بُعد و هر بعد از تعدادی آیتم (در مجموع ۳۹ آیتم) تشکیل شده است. این شش بعد شامل اطلاعات مالی، جلسات، اطلاعات هویتی، اطلاعات حقوقی، سیاست ‌ها، و حقوق و مزایا است که هر کدام تعدادی آیتم را پوشش می ‌دهند. این شاخص علاوه بر سنجش میزان شفافیت در شرکت ‌های تعاونی، میزان انحراف از نقطه‌ بهینه یا مطلوب را به تفکیک هر کاربر در هر آیتم، هر بُعد و عدد نهایی شاخص، اعلام می ‌کند. این تفکیک از آن‌ جایی حائز اهمیت است که یک شرکت ممکن است، در امتیاز نهایی شاخص از نظر شفافیت در وضعیت مطلوب قرار داشته باشد، اما در برخی آیتم ‌ها اطلاعات بیش ‌از حد و در برخی آیتم ‌ها اطلاعات کم‌ تری منتشر کرده باشد. یا برخی اطلاعات را بیش ‌از حد مطلوب در اختیار یک کاربر خاص قرار دهد و در عوض اطلاعات کم ‌تری در اختیار سایر کاربران قرار دهد. به منظور جلوگیری از چنین مسئله ‌ای، نقاط بهینه یا مطلوب، کمک می ‌کنند تا میزان انحراف شفافیت یک شرکت برای هر کاربر در امتیاز نهایی شاخص، در هر امتیاز هر بُعد، امتیاز هر آیتم و امتیاز هر آیتم برای یک کاربر خاص، مشخص شود.

مقدار بهینه‌ شاخص CTI

شاخص CTI برای هر شرکت تعاونی، از صفر تا صد، یک امتیاز اختصاص می ‌دهد. منظور از امتیاز صد، یعنی بالاترین میزان شفافیتی که می ‌توان برای یک شرکت تعاونی متصور شد. امتیاز بهینه‌ شاخص CTI که از محاسبه امتیازهای آیتم‌ ها و ضرایب آن ‌ها در شاخص به‌ دست آمده است، عدد ۷۰.۳۴ را نشان می‌ دهد. منظور این است که از نظر شاخص CTI هر چه مجموع امتیاز یک شرکت تعاونی، به این عدد نزدیک‌ تر باشد، از منظر شفافیت، این شرکت مطلوب ‌تر است. در صورتی که امتیاز نهایی یک شرکت از این عدد فراتر برود، به‌ طور کلی نمی ‌توان گفت که این شرکت از منظر شفافیت نامطلوب است. بلکه شرکت مذکور، به ‌طور موردی باید مورد بررسی قرار بگیرد تا مشخص شود که در کدام آیتم و برای کدام کاربر، اطلاعات مازاد بر وضعیت مطلوب منتشر کرده است و تبعات این حد از شفافیت چه خواهد بود.

طراحی کاربست برای شاخص CTI

پس از استخراج شاخص CTI یک کاربست جهت سنجش شرکت‌ های تعاونی در ایران، طراحی گردید. منظور از کاربست، ساز و کار سنجش شاخص در هر شرکت تعاونی است. به‌طوری ‌که در نهایت یک عدد برای هر شرکت به دست آید و بتوان این شرکت را با وضعیت مطلوب پیشنهادی پژوهش و همچنین سایر شرکت‌ ها مقایسه کرد.

جمع بندی

در این پژوهش تلاش شده است که ضمن واکاوی ابعاد مختلف شفافیت در شرکت ‌های تعاونی و بررسی تجربیات بین‌ المللی به روش اسنادی و کتابخانه ‌ای، مصاحبه با ۴۵ نفر از متخصصین و برگزاری جلساتی با خبرگان در این زمینه و وزن ‌دهی آیتم‌ها به روشAHP ، یک شاخص تحت عنوان «شاخص شفافیت در شرکت ‌های تعاونی» برای سنجش شفافیت در این شرکت ‌ها طراحی گردد. پس از استخراج شاخص CTI یک کاربست جهت سنجش شرکت ‌های تعاونی در ایران، طراحی گردید. امید می ‌رود که با طراحی این شاخص، ضمن ترویج مفهوم شفافیت در بین شرکت‌ های تعاونی، به بهبود وضعیت شرکت‌ های تعاونی در ایران منجر شود.

این پروژه در سال ۱۳۹۷ در اندیشکده شفافیت برای ایران و با همکاری وحید کشافی‌ نیا ، محمدعلی زارع، بهزاد مینایی، محمدرضا مسعودی و مرتضی دیاری و به سفارش معاونت امور تعاون وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی انجام شده است.

مطالب پیشنهادی