موانع و چالش های گوناگون بر سر راه توسعه اقتصادی کشور و استان خراسان رضوی از جمله تمرکزگرایی، بروکراسی اداری، عدم انسجام ارکان حکومت، گران بودن اداره دولت و بزرگی آن، وجود دارد. به همین منظور طرح «الگوی مثلث توسعه اقتصادی- فرهنگی» ارائه شده است. این طرح نقاط قوت زیادی مانند اولویت دادن به مناطق روستایی در توسعه،کاهش تمرکزگرایی و تکیه بر برنامه ریزی منطقه ای و ایجاد جایگاه رفیع برای فعالان بخش خصوصی دارد. با این وجود این نقاط قوت، در صورت عدم اصلاح نقاط ضعف، این طرح می تواند در توسعه اقتصادی استان تأثیر معکوس داشته باشد.

ضرورت و اهداف پژوهش

بر سر راه توسعه اقتصادی-فرهنگی کشور و استان خراسان موانع و چالش هایی از جمله تمرکزگرایی، بروکراسی اداری، عدم انسجام ارکان حکومت گران بودن اداره دولت و بزرگی آن، عدم توجه به فرهنگ اقتصادی در آموزه های دینی، نگاه منفی به مجاهدان اقتصادی و سرمایه گذاران، وجود قوانین مزاحم و عدم تناسب اختیارات و وظایف با مسئولیت ها وجود دارد. به همین علت، معرفی استاندار جدید استان خراسان رضوی، جناب آقای مهندس رزم حسینی موجب مطرح شدن طرحی موسوم به طرح «الگوی مثلث توسعه اقتصادی- فرهنگی» گردید. مثلث توسعه اقتصادی-فرهنگی شامل سه ضلع نمایندگان مجلس، کارگزاران حکومت و سرمایه گذاران و کارآفرینان هستند که ائمه جمعه به عنوان ناظران عالی بر اجرای این طرح نظارت می کنند. این گزارش با نگاهی بی طرف ابتدا ابعاد و چارچوب اصلی این طرح را معرفی کرده و سپس نقاط ضعف، قوت، فرصت ها و تهدیدهای آن را شناسایی می کند. در نهایت، با بهره گیری از تجارب جهانی و داخلی، پیشنهادهایی در جهت بهبود این طرح ارائه نماید.

نظام برنامه ریزی توسعه منطقه ای در ایران و سایر کشورها

نظام برنامه ریزی ایران همواره با درجه بالایی از تمرکز تعریف گردیده است، اما آنچه از مفاد قانون اساسی برداشت می شود تأکید بر مشارکت مردم در تصمیم گیری و اداره امور کشور است. به نظر می رسد ترتیبات ساختاری حاکم بر نظام تصمیم گیری کشور در نرسیدن به یک نظام غیرمتمرکز، سهم و نقش عمده ای دارد. اتخاذ تصمیم های غیرهمسو بین قوای سه گانه و عدم وجود هماهنگی های لازم در واحدهای استانی و بطور کلی بروکراسی و تمرکز شدید در نظام اداری بعنوان مانعی جدی در تحقق اهداف توسعه ای و دستیابی به اقتصادی مقاوم خود نمایی می کند. به طوری که باعث شده این نظام به صورت ناخواسته به سمت نظامی کاملاً متمرکز و با تصمیم گیری های از بالا به پایین حرکت کند.

جوامع مختلف برای غلبه  بر نابرابری های منطقه ای از سیاست ها و ابزار های مختلفی استفاده می کنند. از جمله این ابزارها می توان به استفاده کشورهای مختلف از سازمان ها یا آژانس های توسعه منطقه ای اشاره کرد. این آژانس ها نهادهایی عمومی (و نه لزوماً دولتی) هستند که با اهدافی چون رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، افزایش کارایی کسب و کار، سرمایه گذاری، اشتغال، مهارت زایی و به طور کلی توسعه پایدار تشکیل می شوند. وظیفه اصلی آنها تدوین و بررسی مداوم استراتژی   های حداقل ۵ و حداکثر ۱۰ ساله اقتصاد منطقه است.

معین اقتصادی

در اجرای مثلث توسعه اقتصادی، شهرستان قلعه گنج کرمان به عنوان الگوی اقتصاد مقاومتی مدنظر استان خراسان رضوی قرار گرفت. در ادامه، استان براساس حوزه  های انتخابیه به ۱۲ منطقه اقتصادی تقسیم شد و از این تعداد معین اقتصادی ، ۹ درصد مؤسسات دولتی، ۱۱ درصد مؤسسات غیردولتی و ۸۰ درصد فعالان بخش خصوصی هستند.

برخی از وظایف معین های اقتصادی عبارت است از:

• تهیه الگو و جمع آوری اطلاعات کامل منطق
• ایجاد زیرساخت های نظام سازی فکری
• تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده و نظام سازی شکلی
• عملیاتی نمودن طرح ها و اجرای پروژه ها در منطقه

نقاط قوت و فرصت های طرح

باتوجه به مجموع مطالعات و گفتگوهای انجام شده، برخی از نقاط قوت و فرصت های این طرح به شرح زیر است:

• اولویت دادن به مناطق روستایی در توسعه و توانمندسازی ظرفیت های بومی-محلی مناطق از طریق تسهیل گری، آموزش و ارائه خدمات مالی.
• کاهش تمرکزگرایی و تکیه بر برنامه ریزی منطقه ای برای توسعه و بهبود وضعیت مناطق کم برخوردار و روستاها و امکان مهاجرت معکوس از شهرها به روستاها.
• ایجاد جایگاه رفیع برای فعالان بخش خصوصی به عنوان معین های اقتصادی توسعه مناطق و تشویق توسعه فرهنگ کارآفرینی در آن ها با روش های مختلف.
• امکان تسهیل و تسریع فضای کسب وکار و کاهش بروکراسی اداری در جهت حل مسائل و چالش های بنگاه های اقتصادی از طریق همکاری بین دستگاه های دولتی، قوه قضائیه و نمایندگان مجلس.

نقاط ضعف و تهدیدهای طرح

بعضی از راهکارهای این طرح تا حدودی در برخی مناطق محقق شده است و برخی تاکنون چندان محقق نشده است. باید توجه داشت که در صورت عدم رفع چالش ها و تهدیدها این طرح می تواند آثار معکوس در برداشته باشد. برخی از نقاط ضعف و تهدیدهای این طرح با توجه به مجموع مطالعات و گفتگوهای انجام شده در ادامه ارائه شده است:

• یکی از نقاط ضعف اصلی این طرح، فقدان دستورالعمل و برنامه اجرایی-عملیاتی مشخص برای فعالیت معین های اقتصادی است که موجب سردرگمی و ناهماهنگی میان فعالیت معین های اقتصادی شده است.
• یکی از محورهای اصلی این طرح واگذاری توسعه مناطق به شرکت های عمدتاً از بخش خصوصی و یا عمومی غیردولتی در قالب معین های اقتصادی است. واگذاری توسعه اقتصادی و فرهنگی مناطق به شرکت ها در قالب مسئولیت اجتماعی آن ها، از چند حیث قابل تأمل است. برخی از ضعف ها در این بخش عبارت اند از:
• مبنا و اساس واگذاری مناطق به هر یک از معین های اقتصادی بطور کامل و واضحی مشخص نیست.
• اصولاً دغدغه اصلی شرکت های بخش خصوصی در درجه اول سودآوری است که فعالیت آن منطقه را به سمت فعالیت سودآور مورد نظر خود سوق دهند.
• توسعه ی اقتصاد و فرهنگی و خدمات عام المنفعه در بُعد منطقه ای ارتباط مستقیمی به فعالیت های شرکت ندارد.
• یکی دیگر از چالش های عمده این طرح صندوق های تأمین مالی خرد است و به نظر می رسد در تعیین ابزار و هدف توسعه اشتباهی صورت گرفته است.
• عدم وجود پیوست های فرهنگی-اجتماعی و رسانه ای برای مناطق در جهت ارزیابی تغییرات رفاهی و فرهنگی طرح های اقتصادی و کاهش اثرات جانبی منفی آن ها.

اصلاحات پیشنهادی

یکی از اصلاحات اساسی مورد نیاز در این طرح حذف وظایف معین های اقتصادی استان و واگذاری آن به سازمان تخصصی توسعه منطقه ای است که جهت گیری اصلی توسعه در مناطق را تعیین می کند. لازم به ذکر است، سازمان های توسعه ای الزاماً سازمان های دولتی نیستند، بلکه در برخی کشورهای جهان سازمان های خصوصی متخصص و یا شرکت های غیردولتی متولی توسعه مناطق هستند و این سازمان ها به لحاظ تأمین مالی هم از وجوهی که شرکت ها به جهت انجام  وظیفه مسئولیت اجتماعی خود می پردازند و هم از بودجه دولتی استفاده می کنند. یکی دیگر از مواردی که بایستی در این طرح بدان توجه شود این است که از مجموع ۸۴ معین اقتصادی که برای مناطق تعیین گردیده است، اکثر آنها توانمندی لازم برای فعالیت در زمینه توسعه مناطق را ندارند. همچنین، کثرت تعداد معین های اقتصادی نظارت پذیری آن ها را کاهش می دهد. لذا پیشنهاد می شود چند معین اقتصادی توانمند را انتخاب نموده و فعالیت توسعه ای در مناطق خاص و با اولویت متمرکز شود. یکی دیگر از این موارد، تقویت و ساماندهی فعالیت های معین های اقتصادی  به عنوان بازیگران اصلی این طرح است.

جمع بندی

در این پژوهش به روش سیستماتیک، جنبه های مختلف طرح «الگوی مثلث توسعه اقتصادی- فرهنگی» در استان خراسان رضوی بررسی شد. در نهایت باتوجه به نقات ضعف، نقاط قوت و بررسی دقیق تمامی جوانب، پیشنهاداتی در زمینه اصلاح طرح ارائه شد. این پیشنهادات شامل حذف وظایف معین های اقتصادی استان و واگذاری آن به سازمان تخصصی توسعه منطقه ای، تمرکز بر روی تعداد محدودی معین اقتصادی، و تقویت و ساماندهی فعالیت های معین های اقتصادی، می شود.

این مطالعه در اندیشکده رصد و توسط سعیدسیدحسین زاده یزدی انجام شده است.