کاهش سطح منابع آب زیرزمینی در دشت های ایران باعث بروز مشکلات بسیاری شده است. کاهش سطح زیر کشت، تغییر محصولات زراعی که قبلا کشت می شدند، تغییر الگوی کشت و تغییر درآمد کشاورزان در این دشت ها از آثار اقتصادی این معضل است. علاوه بر این، می تواند بر مهاجرت معکوس، حاشیه نشینی شهرها و بیکاری تاثیر داشته باشد. نشست زمین، کیفیت آب و کیفیت خاک بر محیط زیست این دشت ها اثر می گذارد. از مهم ترین دشت های ممنوعه کشور که با کسری مخازن بالایی مواجه هستند، می توان به داراب فارس، ابهر زنجان، سروستان فارس، کبودر آهنگ همدان و بهار همدان اشاره کرد.

ضرورت و اهداف پژوهش

وضعیت کنونی بهره برداری از منابع آب های زیرزمینی و سطحی، شرایط را به سمتی هدایت کرده است که اکثر دشت ها توسط وزارت نیرو به عنوان دشت های ممنوعه اعلام شده و صدور مجوز جدید بهره برداری از آنها ممنوع شده است. شواهد موجود حاکی از بحرانی بودن وضعیت این منابع است. این مسئله، ضرورت توجه بیشتر به موضوع مدیریت آب و استفاده بهتر از آن را طلب می کند. دشت هایی که در این مطالعه بررسی شدند شامل ابهر زنجان، داراب فارس، سروستان فارس، کبودر آهنگ همدان و بهار همدان است. این دشت ها به دلیل داشتن شرایط منحصر به فرد خود مانند خاک مستعد و شرایط آب و هوایی مناسب، نقش مهمی در امر تولید مواد و محصولات کشاورزی داشته و در تولید برخی از محصولات دارای رتبه ممتاز در سطح کشور هستند. در این مطالعه، آثار اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی ناشی از افت منابع آب زیرزمینی در دشت های مذکور بررسی گردید. منظور از آثار اجتماعی و زیست محیطی مهاجرت معکوس، بیکاری، تغییرات زیست محیطی ناشی از کاهش آب های زیرزمینی و نشست زمین است. در آثار اقتصادی مواردی مانند تغییر نوع محصولات، میزان سطح زیر کشت، تغییر درآمد ناخالص کشاورزان و تغییر الگوی کشت بررسی شدند.

این مطالعه در ۶ مقاله مجزا انجام شده است که خلاصه ای از هر کدام ارائه می گردد.

مطالعه موردی: دشت ابهر (زنجان)

این دشت در بین دشت های موجود در استان زنجان بیشترین کسری مخزن را دارد. به طوری که منابع آب زیرزمینی در این دشت طی ۲۲ سال گذشته حدود ۲۰ متر افت داشته است.

در این مطالعه، ابتدا تجربیات کشورهای هند، چین و مکزیک در مورد اثرات پایین رفتن سفره های آب زیرزمینی بررسی شده است. اثرات اجتماعی ناشی از افت آب های زیرزمینی (میزان اشتغال، مهاجرت، تعدیل نیروی کار و حاشیه نشینی) از دیدگاه مردم شهر و روستا از طریق تکمیل پرسشنامه ها و با استفاده از نمونه گیری تصادفی از ۳۰۰ نفر از مردم شهری و ۱۶۱ نفر از مردم روستایی بررسی شد. تأثیر افت آب زیرزمینی بر برخی متغیرهای فنی-اقتصادی دشت ابهر (تغییرات درآمد، تولید، اشتغال، سرمایه گذاری و کارایی مصرف آب) با استفاده از آمارهای موجود در سازمان های دولتی و اثرات مقطعی کاهش آب زیرزمینی در روستاها با استفاده از آماره های استخراج شده از پرسشنامه ها، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت.

با بکارگیری برنامه ریزی آرمانی، الگوی کشت دشت برای محصولات زراعی مهم تعیین شد. قیمت سایه ای آب برای برخی محصولات با استفاده از انواع توابع تولید (درجه دوم تعمیم یافته، کاب داگلاس، لئونتیف تعمیم یافته، ترانسلوگ و ترانسندنتال) تخمین زده شد. همچنین از روش علیت گرنجری هشیائو، به منظور بررسی اثرات اقتصادی پایین رفتن سفره های آب زیرزمینی بر تولید، عملکرد، سطح زیرکشت، مصرف نهاده ها، تولید ناخالص داخلی و ارزش افزوده بخش کشاورزی استان استفاده شد.

آثار زیست محیطی افت سطح آب زیرزمینی نیز با استفاده از آمار و اطلاعات موجود و اطلاعات استخراج شده از تصاویر ماهواره ای و سیستم اطلاعات جغرافیایی در یک بازه ۴۰ ساله، مورد مطالعه قرار گرفت. جهت بررسی اثر افت سطح ایستابی بر کیفیت خاک و کاهش عملکرد محصولات از دستورالعمل ارائه شده در نشریه فائو ۱۹۸۵ استفاده گردید. در نهایت برای تلفیق اثرات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی و اولویت بندی آنها از روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی AHP استفاده شد.

نتایج روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی نشان داد که معیار اقتصادی بالاترین اهمیت، معیار اجتماعی در رتبه دوم و معیار زیست محیطی سومین اولویت را در نظر متخصصان داشته است. در نهایت، بر اساس این مطالعات، پیشنهاداتی ارائه شده است.

مطالعه موردی: دشت سروستان (فارس)

دشت سروستان در زیر حوزه دریاچه مهارلو از حوزه آبریز دریاچه های طشک-بختگان و مهارلو قرار گرفته است. براساس گزارش امور مطالعات سازمان آب منطقه ای فارس این دشت از نظر بهره برداری جزء منطقه ممنوعه است.

تغییرات کیفیت آب زیرزمینی در نقاط مختلف دشت یکسان نیست و لذا برای بررسی تاثیر افت سطح آب زیرزمینی بر کیفیت خاک در بلندمدت تغییرات زمانی شوری در نقاط مختلف دشت مورد ارزیابی قرار گرفت.  برای برآورد تاثیر شوری آب بر خاک از روابط ارائه شده توسط FAO استفاده گردید.

نتایج این مطالعه نشان داد که آثار اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی ناشی از کاهش سطح آب زیرزمینی در روستاهای منتخب در منطقه مورد مطالعه مقداری متفاوت است. لذا باید در هر روستا تمهیدات و تصمیمات متناسب با مشکلات موجود برای رفع آنها اتخاذ شود. به این منظور، دو دسته راه حل در سطح منطقه و سطح  ملی ارائه شده است.

مطالعه موردی: دشت داراب (فارس)

این طرح دارای دو هدف اصلی است، تعیین اثرات عمده اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی افت سطح آب زیرزمینی در دشت داراب از دیدگاه بخش خصوصی، و تجزیه و تحلیل و آنالیز دقیق این اثرات و کمی کردن آن. بمنظور بررسی تجربیات در رابطه با اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی و راه های مقابله با آن، از کشورهای در حال توسعه کشورهای هند، اردن، یمن و مکزیک و از کشورهای توسعه یافته کشورهای استرالیا، غرب آمریکا و اسپانیا انتخاب گردیدند. جمع آوری آمار و اطلاعات در این پژوهش به دو روش اسنادی و پیمایشی انجام شد. در روش اسنادی از آمار و اطلاعات سازمان منطقه ای آب و جهاد کشاورزی استان فارس، آمارنامه شهرستان سروستان و منابع دیگر استفاده شد و در روش پیمایشی با بهره برداران کشاورزی، خبرگان و صاحبان صنایع و معادن دشت سروستان مصاحبه و پرسشنامه های لازم تکمیل شد. به منظور بررسی تجربیات و اطلاعات مربوط به کشورهای دیگر در زمینه مدیریت آثار افت سطح آب از اطلاعات موجود در سایت های اینترنتی مانند فائو، بانک جهانی و منابع مطالعاتی دیگر مانند مقالات و مطالعات خارجی استفاده شده است. روش نمونه گیری بدین صورت بود که ابتدا مزارع آبخور آن دسته از چاه های کشاورزی که توسط سازمان آب منطقه ای فارس مورد اندازه گیری و پایش کیفی قرار می گیرند به عنوان مزارع منتخب در مرحله اول انتخاب شدند. سپس در مرحله دوم در روستاهای منتخب ده درصد کشاورزان برای انجام مصاحبه و تکمیل پرسشنامه انتخاب گردیدند. در نهایت آمار و اطلاعات مورد نیاز در حین بازدیدها با مصاحبه حضوری و تکمیل پرسشنامه از ۳۰۰ بهره بردار جمع آوری گردیده است.

در نهایت، توصیه های سیاستگذاری در سطح ملی و منطقه ای و نیز پیشنهادهایی درباره کاهش اثرات پایین رفتن سفره آب زیرزمینی در دشت داراب و بهبود فضای کسب و کار و سرمایه گذاری ارائه شده است.

مطالعه موردی: دشت بهار (همدان)

با توجه به اینکه اساس اقتصاد استان بر کشاورزی مبتنی است، فشار بر منابع آب زیرزمینی به طور مداوم درحال افزایش است، به طوری که اکثر چاه ها در حاشیه دشت ها خشک شده است و این چاه ها به قسمت مرکزی دشت انتقال داده می شوند. توسعه این چاه ها باعث لطمات جبران ناپذیر بر منابع آبی می گردد. اهداف این طرح به شرح زیر است:

  • در جنبه های مهم اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست افت سطح آب زیرزمینی و تجزیه و تحلیل دقیق این چالش ها و کمی کردن آن؛
  • بررسی تجربیات کشورهای منتخب در رابطه با موضوع مورد مطالعه و راهکارها و تجربیات آنها در مواجهه با این مسئله؛
  • ارائه توصیه های کاربردی در سطوح استانی و امکاناً ملی.

مطالعه موردی: دشت کبودر آهنگ (همدان)

یکی از دشت های بحرانی کشور دشت کبودرآهنگ، استان همدان است که منابع آب زیرزمینی آن با بحران جدی مواجه است. به منظور بررسی آثار اجتماعی ناشی از کاهش آب زیرزمینی پرسشنامه هایی تهیه و از ۱۱۹ نفر ساکن در مناطق شهری و ۳۱۵ نفر از مناطق روستایی سوالاتی پرسیده شد. در بخش اقتصادی، ابتدا از آمار سری زمانی در سال های ۱۳۹۰-۱۳۷۹ برای تحلیل اثرات کاهش آب زیرزمینی استفاده شد. سپس از این آمار و با استفاده از رابطه علیت گرنجر برای تعیین روابط علی و معلولی بین متغیرهای آب زیرزمینی، تولید ناخالص داخلی، نهاده های مختلف نیروی کار، کود، سم و بذر استفاده شد. همچنین آمار مقطعی از طریق پرسشنامه تهیه گردید. از این آمار علاوه بر تحلیل وضعیت کنونی تراز آب زیرزمینی، وضعیت زراعت و شیوه های آبیاری در منطقه، برای تخمین تابع تولید استفاده شد. هدف از تخمین تابع تولید، تعیین ارزش اقتصادی آب بود. در این راستا، توابع ترانسلوگ، ترانسندنتال، لئونتیف تعمیم یافته، کای داگلاس و درجم دوم تعمیم یافته برای محصولات عمده تخمین زده شد.

در بخش محیط زیست برای بررسی روند تغییرات کیفیت آب از دیاگرام های ویکاکس و شولر، به منظور بررسی تغییرات کیفیت خاک و عملکرد محصول از دستورالعمل فائو و نیز برای بررسی روند تغییرات پوشش گیاهی و رطوبت خاک از تصاویر ماهواره ای استفاده شد. در نهایت به منظور اولویت بندی اثرات کاهش آب زیرزمینی بر شاخص های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی از نظر متخصصان در دشت کبودرآهنگ از روش AHP  استفاده گردید. در نهایت پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت فعلی ارائه شده است.

فراتحلیل مطالعات آثار اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی پایین رفتن سفره آب زیرزمینی و اثرات آن بر سرمایه گذاری و تولید بخش خصوصی در دشت های کشور

در این پژوهش چهار دشت شامل داراب، سروستان، نیشابور و بهار همدان مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل اول گزارش کلی موقعیت دشت های مختلف کشور و در فصل دوم روش شناسی پژوهش ارائه شده است. اثرات اقتصادی افت منابع آب زیرزمینی بر سطح کشت و الگوی کشت، تولید محصولات کشاورزی، عملکرد تولید محصولات کشاورزی، تغییرات درآمدی در روستاهای منتخب و فعالیت های غیر زراعی در فصل سوم بررسی شده است. فصل چهارم آثار اجتماعی را از ابعاد کاهش سطح عمومی زندگی، کاهش سطح تغذیه، بروز تنش های روحی و روانی، تضادهای اجتماعی، کاهش مشارکت اجتماعی و میزان مهاجرت بررسی کرده است. آثار زیست محیطی نیز از نظر کیفیت آب، کیفیت خاک، تغییرات شوری، نشست زمین و تخریب اکوسیستم در فصل ششم مطالعه گردید. تجربیات دشت های داخلی در رابطه با مدیریت منابع آب زیرزمینی نیز در فصل هفتم آمده است. بر اساس نتایج این مطالعات، در فصل هفتم مناسب ترین ساختار تشکل آب بران برای مدیریت تعادل بخشی آب های زیرزمینی پیشنهاد می شود.

جمع بندی

با توجه به کاهش سطح آب های زیرزمینی و افزایش تعداد دشت های ممنوعه در کشور، ۶ پژوهش به بررسی آثار اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی در دشت های ابهر زنجان، داراب فارس، سروستان فارس، کبودر آهنگ همدان و بهار همدان پرداختند. در هر مقاله یکی از این دشت ها بررسی شدند. در هر پژوهش، با استفاده از روش های ریاضی و نیز پرسشنامه ها، آثار مربوطه کمی شده و نتایج مورد تحلیل قرار گرفت. در نهایت، پیشنهادها و توصیه هایی برای کاهش آثار منفی کاهش سطح آب های زیرزمینی ارائه شده است.

این مطالعه در مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران و توسط خانم زارع زاده انجام شده است.

مطالب پیشنهادی