تاکنون سرمایه گذاری های بسیاری در بخش‌های مختلف صنعت پتروشیمی کشور انجام شده است. با این حال، برخی طرح های پتروشیمی تعریف شده طی سال های گذشته، پیشرفت فیزیکی بسیار کمی داشته اند. از جمله طرح هایی که در سال‌های ۱۳۸۷ و ۱۳۸۸ تعریف شد، طرح های پتروشیمی منطقه دنا بوده است. پیشرفت فیزیکی طرح های منطقه دنا، به جز پتروشیمی گچساران با ۶۱% پیشرفت، همگی کمتر از ۱۰% بوده است. این طرح ها به شدت تحت تاثیر دوری از منابع خوراک و حضور در مناطق کم آب، با مشکل مواجه گردیده است. با توجه به این مشکلات، «مکان یابی نامناسب» به عنوان مهم ترین چالش این صنعت مطرح می شود.
ضرورت و اهداف پژوهش
پروژه های پتروشیمی در منطقه دنا از زمان شروع در سال ۱۳۸۷ تاکنون، پیشرفت فیزیکی اندکی داشته اند. یکی از مشکلاتی که طرح های متوقف صنعت پتروشیمی کشور با آن روبرو هستند، مکان یابی نامناسب طرح هاست. در واقع مسئله تامین خوراک، تامین آب و بازار فروش ناشی از همین مشکل است که عملیاتی شدن طرح های منطقه دنا را مختل می کند. با توجه به نقشی که این طرح ها می توانند در ایجاد اشتغال و درآمدزایی برای کشور داشته باشند، ضروری است که مسئله مکان یابی درست برای طرح های منطقه دنا مورد توجه قرار گیرد.
وضعیت طرح های پتروشیمی منطقه دنا
در منطقه دنا در مجموع شش طرح پتروشیمی وجود دارد که وضعیت پیشرفت هر یک به شرح ذیل است:
۱- خط لوله اتیلن دنا: با گذشت قریب به ۷ سال از وعده احداث این خط لوله، در ماه های منتهی به زمستان ۹۸، هیچ پیشرفتی در روند احداث آن حاصل نشده است.
۲- پتروشیمی گچساران: طرح پتروشیمی گچساران در سال ۱۳۸۱ براساس مصوبه هیأت وزیران، تصویب شد. این واحد پتروشیمی تاکنون حدود ۶۱ درصد پیشرفت داشته است.
۳- پتروشیمی ممسنی: ساخت این پروژه در دی ماه ۱۳۸۶ در شهرستان ممسنی آغاز گردید. اما با گذشت بیش از ۱۰ سال از آغاز عملیات اجرایی، با پیشرفت فیزیکی حدود ۵ درصد رها شده است.
۴- پتروشیمی دهدشت: این پروژه در فروردین ۱۳۸۶ کلنگ زنی شد که پس از ۱۲ سال، کمتر از ۵ درصد پیشرفت داشته است.
۵- پتروشیمی بروجن: از مهرماه ۱۳۸۴ تا انتهای سال ۱۳۹۵ پیشرفت این پروژه برابر ۵ درصد بوده است و در حال حاضر جزو طرح های غیر فعال پتروشیمی کشور به شمار می رود.
۶- پتروشیمی کازرون: این طرح از فروردین ۱۳۸۶ تا سال ۱۳۹۸ پیشرفت فیزیکی چندانی نداشته و یکی از طرح های غیر فعال این صنعت است.
«مکان یابی نامناسب» چالش طرح های پتروشیمی منطقه دنا
در ادامه، هر یک از طرح های پتروشیمی منطقه دنا از منظر مکان یابی بررسی شده و مورد ارزیابی قرار می گیرد.
۱- خط لوله اتیلن دنا: موارد زیر، مجموعه چالش های مربوط به این خط لوله است:
- قرارگیری پتروشیمی های وابسته به این خط لوله در نقاطی پراکنده، سبب طولانی شدن خط لوله دنا شده است.
- تغییر کاربری از کشاورزی به صنعتی و گرفتن مجوزهای لازم، با تاخیر چند ماهه و حتی چند ساله مواجه است.
- ناهموار و سخت گذر بودن مسیر منطقه دنا، هزینه بیشتری را به همراه دارد.
- طراحی کل ۵۵۷ کیلومتر خط لوله دنا باید به صورت دو طرفه باشد. این سیاست، افزایش هزینه سرمایه گذاری را به دنبال خواهد داشت.
۲- پتروشیمی گچساران: طبق بررسی‌های انجام شده در ۱۰ سال گذشته، محل احداث پتروشیمی با خشکسالی مواجه است. لذا تامین آب پایدار این مجتمع برای حداقل ۲۵ سال، با ابهاماتی روبروست.
۳- پتروشیمی ممسنی: عدم تامین آب و گاز این مجتمع، مشکلات اصلی پیش روی این پروژه هستند.
۴- پتروشیمی دهدشت: دور بودن از منابع تامین ارزان و پایدار آب، به عنوان مانع اصلی پیشرفت این پروژه شناخته می شود.
۵- پتروشیمی بروجن: مسیر کوهستانی و صعب العبور سبب افزایش هزینه های سرمایه گذاری شده است. همچنین، احداث این مجتمع در منطقه ای دور از دریا و وجود خشکسالی در منطقه، باعث ایجاد ابهام در تامین آب پتروشیمی شده است.
۶- پتروشیمی کازرون: قرارگیری این پتروشیمی در منطقه ای دور از منابع تامین ارزان و پایدار آب، مانع اصلی پیشرفت این پروژه است.
راهکارهای پیشنهادی برای تصمیم گیری در خصوص طرح های پتروشیمی منطقه دنا
عدم پیشرفت طرح های منطقه دنا موجب نارضایتی مردم این مناطق شده است. از طرفی دیگر، وجود موانع برای تصویب طرح های متناسب و همچنین ایجاد مشکلات متعدد برای منطقه در صورت راه اندازی نیز مطرح هستند. لذا ضروری است که وضعیت طرح های پتروشیمی منطقه دنا هر چه سریع تر تعیین شود.
در خصوص پتروشیمی گچساران که ۶۱% پیشرفت داشته است، پیشنهاد می‌شود که تکمیل این طرح در دستور کار قرار گیرد. بر اساس برآوردها، نیاز پتروشیمی گچساران به آب، سالانه ۱۵ میلیون متر مکعب است. از طرفی، ظرفیت تصفیه خانه های فاضلاب استان کهگیلویه و بویراحمد بیش از ۳۲ میلیون متر مکعب در سال بوده است. از این ظرفیت می توان برای تامین آب پتروشیمی گچساران استفاده کرد.
با توجه به مکان یابی نامناسب ۴ طرح دیگر پتروشیمی منطقه دنا و همچنین پیشرفت کمتر از ۱۰ درصد آنها طی سال های اخیر، لازم است هرچه سریع تر مجوزهای این ۴ طرح ابطال و شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران نسبت به تعیین تکلیف و ساماندهی این طرح ها اقدام کند. در این خصوص، با فرض تکمیل پتروشیمی گچساران تا سال ۱۴۰۰، چهار سناریو زیر مطرح می شود:
۱- سوآپ اتیلن تولیدی گچساران در منطقه ویژه ماهشهر با تاکید بر صادرات اتیلن: می توان نیاز مجتمع های پتروشیمی موجود با خوراک اتیلن در غرب و شمال غرب کشور را تامین کرد. همچنین با استفاده از زی ساخت های مناسب منطقه ماهشهر، صادرات اتیلن تولیدی مازاد میسر می گردد.
۲- سوآپ اتیلن تولیدی گچساران در منطقه ویژه ماهشهر با تاکید بر احداث واحدهای پایین دست اتیلن: می‌توان واحدهای جدید با خوراک اتیلن و محصولات متنوع تر را در منطقه ویژه ماهشهر احداث کرد. عدم نیاز به احداث بیش از ۵۰۰ کیلومتر خط لوله در منطقه دنا، وجود زیرساخت های مناسب صنعت پتروشیمی و حمل و نقل ارزان، نزدیکی به مبادی صادراتی از مزایای این سناریو است. همچنین در این حالت، ادامه فعالیت شرکت های پتروشیمی دهدشت، ممسنی، بروجن و کازرون نیز با انتقال محل احداث به منطقه جدید امکان پذیر است.
۳- سوآپ اتیلن تولیدی گچساران در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس عسلویه با تاکید بر صادرات اتیلن: با این سناریو، نیاز مجتمع های پتروشیمی خوراک اتیلن در این منطقه تامین می شود. همچنین می توان با استفاده از زیرساخت های مناسب آن منطقه، اقدام به صادرات اتیلن تولیدی مازاد نمود.
۴- سوآپ اتیلن تولیدی گچساران در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس عسلویه با تاکید بر احداث واحدهای پایین دست اتیلن: می توان واحدهای جدید با خوراک اتیلن و محصولات متنوع تر را در منطقه ویژه عسلویه احداث کرد. همان مزیت های سناریو دوم در این مکان نیز صدق می کند.
جمع بندی
مکان یابی مناسب همواره به عنوان یکی از متغیرهای بسیار موثر در توسعه متوازن صنعت پتروشیمی کشور و سرعت بخشیدن به روند اجرایی پروژه ها شناخته می شود. اما این مولفه در طرح های تعریف شده در منطقه دنا رعایت نشده است. از این رو، این طرح ها به جز پتروشیمی گچساران، از طرح های غیر فعال کشور به شمار می روند. بنابراین لازم است هرچه سریع تر مجوز این طرح ها ابطال گردد. در رابطه با پتروشیمی گچساران نیز که ۶۱ درصد پیشرفت فیزیکی داشته است، چهار سناریو پیشنهاد می گردد که کارایی این پروژه را افزایش می دهند.
این مطالعه توسط اندیشکده اقتصاد مقاومتی با همکاری سید حسن محفوظی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.
