به گزارش مفتاح، اگر به ظرفیت‌های فضای مجازی توجه شود و سواد کاربران را افزایش دهیم و نقاط امن و ناامن مشخص شود خشونت ایجاد نخواهد شد.

در برنامۀ زاویۀ این هفته پیرو دو برنامۀ پیشین که دربارۀ خشونت بود، خشونت در فضای مجازی با حضور سید جواد میری (هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی) و حمید ضیایی پرور (معاون مرکز رسانه‌های دیجیتال وزارت ارشاد) مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

صلواتی مجری کارشناس برنامه ابتدا از دو مهمان پرسید که چقدر در فضای مجازی سیر می‌کنید؟ و هر دو پاسخ دادند به اقتضای شغل و علاقه حدود دوازده ساعت و بیشتر در فضای مجازی می‌گردند.

سپس صلواتی سوال اول را از ضیایی پرسید: شما به عنوان مسئولیتتان در وزارت ارشاد که مطالب زیادی در باب فضای مجازی کار کرده‌اید بفرمایید وضعیت ما در این وادی چگونه است؟

ضیایی پرور پاسخ داد: ترجمۀ cyber space به فضای مجازی درست نیست و معادل درست انگلیسی فضای مجازی virtual space است و مجازی در فارسی یعنی دروغین و غیرواقعی، درحالیکه سایبر اسپیس شامل تلفن همراه و ابزارهای مشابه است و خیلی هم امر واقعی است و نوعی فضای دوم است. لذا ترجمۀ سایبری به مجازی القا می‌کند که غیرواقعی است درحالیکه کاملاً واقعی است.

میری گفت: یکبار بحث سایبر اسپیس است و یکبار هم بحث اپلیکیشن‌ها و ابزارهای دیجیتالی که سوشیال مدیا (social media) نام دارند یعنی رسانه‌هایی که حیات اجتماعی ما را بازنمایی می‌کنند که بحث برنامه با این دومی مرتبط است.

صلواتی از ضیایی پرسید: با توجه به سمت شما در مرکز دیجیتال وزارت ارشاد وضعیت خشونت در فضای مجازی چگونه است و چه آماری موجود است و میزان سواد رسانه‌ای چقدر است؟

ضیایی پرور: اول باید بگوییم فضای مجازی چیست. فضایی است که توسط ابزارهای الکترونیک مثل موبایل و رایانه و اینترنت ایجاد شده است. ضریب نفوذ اینترنت در ایران ۵۴ درصد است، ضریب نفوذ موبایل ۵۱ درصد و ضریب فناوری هوشمند ۴۴درصد.

اما در نقد سوال برنامه باید بگویم که اینطور نبوده مملکت ما گل و بلبل بوده و حالا با فضای مجازی خشونت ساز شده باشد، بلکه در واقعیت ما خشونت بسیار بوده به خصوص در بحث رانندگی که ضریب امنیت افراد را در خیابان کاهش داده و در کنار آن دعواهای خیابانی زیاد و انواع رفتارهای خشن.

میری در پاسخ گفت: خشونت در فضای مجازی فقط خاص اپلیکیشن‌ها نیست و خود کاربران انسان‌ها هستند و این فضا بازنمودی از فضای واقعی آنهاست. در فضای واقعی گفتگو و دیالوگ کم است و این در تالارهای گفتگوی مجازی خود را در شکلی خشن بازنمایی می‌سازد. مثلاً کسی به طرز خشن از آرای خود دفاع می‌کند.

صلواتی پرسید: علل و عوامل خشونت در فضای مجازی چیست؟

ضیایی پرور در پاسخ مجدداً سرمقالۀ برنامه را مورد نقد قرار داد و گفت: سرمقاله رویکرد یکسویه و منفی داشته و فضای مجازی فقط جرم و خشونت نیست و مثل چاقوی دو لبه است و چیزهای مثبتی مثل ارتباط انسان‌ها، انتقال دانش و فناوری و رونق کسب و کار و غیره دارد. سپس اشاره کرد که اگر به ظرفیت‌های فضای مجازی توجه شود و سواد کاربران را افزایش دهیم و نقاط امن و ناامن مشخص شود خشونت ایجاد نخواهد شد.

ولی میری گفت: این دیدگاه خیلی ایده‌آلیستی است و هرچند می‌توان با این روش فضا را تعدیل کرد اما اینکه فضایی پاک و بدون تخطی را بخواهیم همانطور که جناب مکارم شیرازی هم در قم اشاره داشتند، این دیدگاه خودش عامل خشونت است و خود خدا هم جهان را بدون تخطی خلق نکرده است. لذا این دیدگاه قابل نقد است.اما از سوی دیگر باید به تحولات عصر تکنولوژی هم توجه کنیم که در فهم اجتماعی انسان‌ها دگرگونی ایجاد کرد و تقسیم قوا (مقننه، مجریه، قضائیه) ایجاد شد و سپس قوۀ چهارم رسانه هم به آن اضافه شد که به آیین شهریاری کمک کند و رکن چهارم دموکراسی شود،  ولی مسئولان ما درایت و دقت نکردند که اساساً این فضا ماتریکس زندگی اجتماعی ما را تغییر داده است. مخصوصاً در ایران با توجه به شرایط خاص خودش.همین تلگرام در خود روسیه یا دیگر کشورها اینقدر پرکاربرد و مورد توجه نیست که در ایران است. من یکبار از تلگرامیزه شدن ایران گفتم و اینکه چرا اینقدر مهم شده است.

ضیایی پرور گفت: دلیل مهم شدن آن همین برخوردهای سلبی با فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی است و تلگرام هم در زمان تغییر دولت و رویکرد ایجابی دولت جدید ایجاد شد و خوش شانس بود. ضمناً اینترنت پرسرعت هم از سال ۹۲ به کشور وارد شد و باعث رونق تلگرام شد. در جاهای دیگر دنیا هم همین است و مثلاً در برزیل آرکات رتبۀ یک دارد درحالیکه منشأ آن برزیلی نیست. لذا اگر راهبرد ایجابی در پیش بگیریم و آموزش دهیم خیلی خشونت‌ها ایجاد نخواهد شد.

صلواتی اشاره کرد: اگر بگوییم خشونت در فضای مجازی بازنمودی از واقعیت است بنابراین چنین توصیه‌هایی لغو هستند. زیرا اگر خشونت در واقعیت مهار نشود در مجازی هم نخواهد شد.

ضیایی پرور ادامه داد: مثلاً شما راغب هستید فرزندتان به باشگاه یا خیابان برود یا فلان خودرو سوار شود که امن نیست یا سرش به موبایل گرم باشد که هرچند عوارض چاقی به همراه دارد اما از خشونت بیرونی مصون است؟ در ریشه‌یابی موضوع باید به مسایل اجتماعی خودمان توجه کنیم و فضای مجازی آینۀ واقعیت ماست. اگر به ظرفیت فضای مجازی توجه کنیم خیلی مشکلات ما حل خواهد شد.

میری گفت: خشونت مجازی یعنی چه؟ کلامی منظور است؟ یا تهدید و ارعاب؟ یا اینکه چرا ایرانی‌ها ۴۶میلیون کاربر دارند و چرا ناگهان به فضای مجازی کوچ کردند؟ یکی از دلایل اتفاقاتی در درون ساختارهای سیاسی و فرهنگی است. بسیاری چیزهایی که در فضای رسانه‌ها مطرح نمی‌شود در فضای مجازی مطرح می‌شود.

ضیایی پرور: از سال ۷۶ تا ۹۲ اینترنت مختص افراد تحصیل کرده، پردرآمد یا روزنگامه‌نگار و دانشجو بود ولی از سال ۹۲ که اینترنت موبایلی آمد با پدیدۀ کاربران اینترنتی صفر کیلومتر مواجه شدیم که سواد رسانه نداشتند ولی کاربر اینترنت شدند و خیلی افراد شبانه روز با موبایل درگیرند و ورود افراد بدون دانش خودش زمینه‌ساز بود. در نظام آموزشی ما خیلی آموزش نمی‌دهند و متوسط سواد رسانۀ ما از ۱۰۰، ۱۲ است و این علت مهمی است.علت دیگر صدا و سیما است که رویکرد فناوری هراسی دارد و باید یاد بدهد چطور از ابزارهای ارتباطی مثل موبایل استفاده شود که البته در این زمینه از وزارت آموزش و پرورش بهتر عمل کرده است.

میری: یک نکتۀ دیگر اینکه در کشور مثلاً تلگرام گسترده شده اما اپلیکیشن‌های دیگری مثل فیس بوک یا توئیتر فیلتر هستند و ایرانی نمی‌تواند راحت با جهان ارتباط برقرار کند، هرچند البته مسئولان از این شبکه‌های فیلتر شده استفاده می‌کنند. خود تلگرام شده جزیرۀ ایرانی‌ها.

ضیایی پرور: به نوعی شبکۀ ملی ایرانی‌ها شده و شاید چون روسی است تصور خوب بودن برای مسئولین ایجاد کرده درحالیکه البته معایبش هم آشکار شده است.ما باید به عملکرد خودمان در جامعه در قبال فضای مجازی و نیز ریشه‌های خشونت در جامعه توجه کنیم. مسئولین می‌توانند از همین ابزارهای مجازی برای کاهش خشونت استفاده کنند، مثلاً قوۀ قضائیه شبکۀ اجتماعی ایجاد و از مردم بخواهد با موبایل تخلفات را گزارش دهند. همچنین در ثبت تخلفات رانندگی از سوی کاربران هم می‌تواند کارایی داشته باشد. یعنی از ظرفیت موبایل برای نظارت شهروندان استفاده شود. نباید این فضا را بست و باید از تجربۀ منفی محدودیت ویدئو و ماهواره درس گرفت.

میری: ما نه فقط در فضای مجازی بلکه در تکنولوژی هم آن وجه  از قدرت که مربوط به توانایی سیطره بر جامعه است را بیشتر بسط داده‌ایم تا آن وجهی که باعث رفاه حال شهروندان است و در این بخش رفاهی التفات عملیاتی نداریم. اینکه اگر قدرت کنترل جامعه را داریم پس می‌توان در خدمت رفاه شهروندان هم بود. جهان معاصر بدون تکنولوژی نیست و همۀ ما در ذیل تخنه (معادل یونانی تکنیک) هستیم و در جهان تکنیکی زندگی می‌کنیم و حالا بحث این است که چطور آن را مدیریت کنیم تا انسانیتمان باقی بماند؟! به دلیل شیوۀ زیست ما ایرانیان و اینکه هنوز در حال گذار از جامعۀ بسته به باز هستیم و هنوز جامعۀ بسته هستیم فضای تکنولوژی و مجازی اینقدر مهم شده است. لذا در کشور ما به قوۀ پنجمی که حاوی استفاده از ظرفیت تکنولوژی باشد در کنار آن چهار قوۀ پیش گفته نیاز هست.

ضیایی پرور: یکی از دلایل رشد خشونت در فضای مجازی پنهان بودن هویت افراد است و چون در این فضا هویت خیلی افراد گم هست اینها می‌توانند منبع خشونت و اطلاعات آلوده باشند و ما این فضا را رها کردیم هم به لحاظ قانونگذاری و هم آموزش، و راه حل هم لیبل‌دار کردن افراد است و طرح شامد (شناسۀ الکترونیک محتوای دیجیتال) که برای هر فرد یک شناسه درنظر می‌گیرد از سوی وزارت ارشاد به همین منظور اجرایی شده و این تنها راه است.البته این کار سختی است و در مورد کانال‌های تلگرام به دلیل زیاد بودن آنها تعداد کمی را توانستیم شناسه‌دار کنیم اما در مورد اپلیکیشن‌ها یا نرم‌افزارها آمار بیشتری شناسه دار شده‌اند.

صلواتی گفت: اینها به نظر مکانیکی است وخیلی‌ها هویت هم دارند و خشونت هم دارند.

میری هم اشاره کرد که این نوع فهم از خشونت و مقابلۀ با آن این تصور را به ذهن متبادر می‌کند که انگار خشونت فقط در فضای مجازی رخ می‌دهد و هیچ ربطی هم به ساختارهای سیاسی و فرهنگی و اجتماعی  و انسانی و ایرانی ما ندارد، درحالیکه ما باید ببینیم وضع ما چگونه است و عوامل خشونت در ما چیست؟ عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی؟ شکاف طبقاتی؟

ضیایی پرور: برخی از افراد و رسانه‌ها به برخی وقایع خارجی دامن زده و دروغ منتشر می‌سازند مثلاً در مورد خودکشی دو دختر اصفهانی که به بازی نهنگ آبی ربط داده شد درحالیکه اینطور نبود. ضمن اینکه نهنگ آبی اصلاً بازی یا اپلیکیشن نیست بلکه یک چالش است و عوامل آن هم دستگیر شدند.

صلواتی سوال بعدی را پرسید:  یک پیشفرض این است که دوگانۀ واقعی مجازی داریم که از یکی به دیگری پل می‌زنیم و یکی بازنمود دیگری است، اما اگر پیشفرض ما این باشد که فضای مجازی توسعۀ ذهن ماست مثل اینکه مثلآً گفته شده دوچرخه امتداد پا، رادیو امتداد گوش و عکس امتداد چشم است، فضای مجازی هم امتداد ذهن است. حال با این پیشفرض علل خشونت چیست؟

میری: از نگاه مسئولان اگر بخواهیم ببینیم نگاهشان به ابزارهای تکنولوژیک همواره نگاه امنیتی است، ولی اگر بخواهیم اینها را ماتریکس‌هایی بدانیم که می‌توانند به زندگی کمک کنند و هم چالش دارند هم فرصت، فضایی برای اندیشیدن در این باب ایجاد خواهد شد. ما باید بدانیم در این مورد چه تصوری از ایران ۲۱۰۰ یا ۱۵۰۰ داریم و با سرعتی که جهان پیش می‌رود، با این نگاه بستۀ تدافعی و بدون توجه به کارشناسان هوش مصنوعی دچار مسئله خواهیم شد. خشونت فقط امر مجازی نیست و باید وضعیت اجتماعی هم مدنظر باشد.مسئلۀ شکاف طبقاتی در جامعۀ ما بسیار مهم است. ایرانی امروز خسته است و حوزۀ فراقتش با چالش روبروست. ما اساساً بعد از ۴۰ سال از انقلاب هنوز نگفته‌ایم اوقات فراغت در کجای زندگی ایرانی جای دارد و چیست؟

ضیایی پرور ادامه داد: در تمام تئوری‌های ارتباطات در حوزۀ رسانه حوزۀ سرگرمی هم وجود دارد و تنها چیزی که رسانه‌های ما ندارند سرگرمی است و پربیننده‌ترین برنامۀ رسانه هم  مربوط به برنامه‌های خنده و تفریح بود. جای خالی تفریح در رسانه را فضای مجازی پر کرده و خیلی‌ها از بودن در فضای مجازی لذت می‌برند.فضای مجازی خودش تبدیل به اوقات فراغت شده ولی نباید خیلی اجازه داد و باید کاری کرد فرد به صورت سالم انرژی خود را تخلیه کند هم در واقعیت هم در مجازی.

میری: اتفاقاً مسئولین از کوچ مردم به فضای مجازی استقبال می‌کنند و سوپاپ اطمینانی برای آنها شده که مردم خود را در این فضا تخلیه می‌کنند. اما باید نسبت به ساختارهای سیاسی و اجتماعی ایران توجه جدی شود و به این شکاف‌های طبقاتی و اقتصادی که معضل بیشتر افراد معضل اقتصادی است و این خودش از دلایل بزهکاری است، مثلاً یکی از نیازهای مردم تشکیل خانواده است که در ایران از معضلات بزرگ است و وقتی جامعه را اینگونه کرده‌ایم چه انتظاری از فضای مجازی است؟

صلواتی سوال بعدی را اینگونه پرسید: بحث طلاق با نظر به افزایش فضای مجازی افزایش معناداری داشته است. چه ارتباطی در این زمینه هست؟

میری: طبیعتاً قبلاً پنهان‌کاری‌هایی بوده که با فضای مجازی فرصت بروز پیدا کرده، اما نباید کل الگوهای طلاق را به فضای مجازی نسبت داد.

ضیایی پرور: می‌توان افزایش انواع پدیده‌ها از قتل تا خودکشی و طلاق  و افت تحصیلی و غیره را به فضای مجازی نسبت داد، ولی بهرحال این فناوری رشد کرده و در کنارش پدیده‌های دیگر هم رشد کرده و برای ربط اینها به هم باید مطالعات میدانی صورت بگیرد. کار ما در مرکز دیجیتال توسعۀ فضای مجازی است نه آسیب‌شناسی آن.

صلواتی به عنوان سوال آخر دربارۀ راهکارها پرسید:

ضیایی پرور: شهروندان را باید اول آموزش داد. با بگیر و ببند راه به جایی نمی‌بریم و باید حمایت کرد و راه درست را نشان داد و از ظرفیت‌های فضای مجازی استفاده کرد.

میری: مسئولان و خبرگان جامعه باید زمینۀ انسان ایرانی جهانی را آماده کنند و در این زمینه از کشورهای توسعه بافته الگو بگیرند.

منبع: مهر