اصفهان به تازگی نماد فرونشست زمین در کشور شناخته شده است. این مسئله را نتایج مطالعات سازمان زمین‌شناسی هم تائید می‌کند؛ تحقیقاتی که بالاترین نرخ فرونشست دشت اصفهان را ۱۹ سانتی‌متر در سال نشان می‌دهد و بیشتر این فرونشست در حاشیه‌ها و درون مناطق شهری و جمعیتی و زیرساختی رخ داده است.
به گزارش مفتاح نیوز به نقل از ایمنا؛ برپایه نتایج مطالعات اخیر سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، دشت اصفهان به ویژه مناطقی که از زاینده‌رود تغذیه می‌کرده است، نواحی شمال شهر اصفهان و منطقه رهنان، فرودگاه شهید بهشتی، کوهپایه و همچنین شهرهای دامنه، اردستان، کاشان، ورزنه، برخوار، خوراسگان، شهرضا، سجزی و دشت مهیار بسیار متأثر از پدیده فرونشست هستند.
بررسی ۳۵ محدوده مطالعاتی (دشت) به لحاظ سطح آب زیرزمینی و فرونشست در استان اصفهان حاکی است که از این تعداد هشت محدوده آزاد، ۱۷ محدوده ممنوعه و ۱۰ محدوده ممنوعه بحرانی بوده و آثار فرونشست زمین در این ۲۷ دشت ممنوعه مشاهده شده است.
بر پایه این مطالعات هشت محدوده آزاد که وضعیت مناسب‌تری از نظر سطح آبخوان دارند شامل مناطق انارک، نائین، خور، جندق، بیاضه، بختیاری، گاوخونی و چوپانان است اما ۱۰ محدوده ممنوعه بحرانی دشت‌های مهیار شمالی، مهیار جنوبی، کاشان، گلپایگان، اصفهان- برخوار، اردستان، باد- خالدآباد، دامنه، مورچه خورت و نجف‌آباد را شامل می‌شود که همگی درگیر فرونشست زمین هستند.
فرونشست زمین چیست و چرا تا این اندازه خطرناک است؟ فرونشست زمین پدیده‌ای است که بر اثر خالی شدن آب بافت‌های متراکم و لایه‌های زیرین سطح زمین رخ می‌دهد که در نتیجه آن سطح زمین به صورت تدریجی و در برخی موارد به صورت ناگهانی فرو می‌نشیند. به اعتقاد کارشناسان این نشست باعث ایجاد ترک و شکاف‌هایی در زمین شده و بر الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آب‌های زیرزمینی، تغییر شکل سطح زمین و سیل خیزی مناطق تأثیر می‌گذارد.
نبود توازن بین برداشت و تغذیه آبخوان عامل فرونشست
کارشناسان برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی خارج از توان آبخوان و نبود توازن بین برداشت و تغذیه منابع آب زیرزمینی را عامل فرونشست زمین می‌دانند. بیش از ۹۰ درصد فرونشست‌ها در ایران و جهان با برداشت از منابع آب زیرزمینی ارتباط مستقیم دارد.
آمارها نشان می‌دهد استان اصفهان در چهار دهه اخیر نزدیک به ۱۲ میلیارد متر مکعب کسری مخازن آب زیرزمینی داشته است و بیشترین کسری مخازن آب و فرونشست زمین در استان در امتداد رودخانه زاینده رود و باغات بوده است.
بر پایه آمارها ۴۲ هزار و ۳۴۹ حلقه چاه مجاز در استان اصفهان وجود دارد که سالانه ۳.۵ میلیارد متر مکعب آب برداشت می‌کنند و حدود ۲۱ هزار حلقه چاه غیرمجاز وجود دارد که در حال حاضر حدود ۹ هزار و ۸۲۳ حلقه چاه فعال است، حدود ۶ هزار حلقه چاه مسدود شده و بقیه چاه‌ها آبی ندارند و متروکه هستند.
فرونشست اصفهان خطرناک است
هرچند هم اکنون بیش از ۶۰۰ دشت کشور به دلیل برداشت‌های بی رویه از آب‌های زیرزمینی درگیر فرونشست شده است و زلزله خاموش دشت‌های تهران، البرز، قزوین، مرودشت فارس، رفسنجان، دشت پیرامون شهر مشهد، میناب و همدان را تهدید می‌کند اما مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی و زیست محیطی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور شهریور سال جاری در اظهار نظری اصفهان را پرمخاطره‌ترین منطقه و نماد فرونشست کشور نامید.
رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی و زیست محیطی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور به خبرنگار ایمنا می‌گوید: با توجه به اینکه اصفهان محل اتصال شاهراه‌های حیاتی مانند راه و خط آهن، خطوط نفت و زیرساخت‌های حیاتی و ملی بوده و جمعیت بسیاری در آن متمرکز است از این رو این شهر موقعیت خطرناکی به لحاظ فرونشست دارد.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی و زیست محیطی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور می‌افزاید: نرخ فرونشست در دشت اصفهان به عنوان یک مؤلفه بالا است، اما وقتی با سایر مولفه‌ها بررسی می‌شود خطر فرونشست را بیشتر می‌کند چراکه این پدیده در مناطق مسکونی، جمعیتی و جاده‌ها که زیرساخت و امکانات وجود دارد و سازه‌های حساسی مانند نیروگاه و فرودگاه احداث شده، رخ داده است.
اصفهان چشم‌انداز خوبی به لحاظ تغذیه آبخوان‌ها ندارد
شهبازی به موقعیت زمین‌شناسی خاص و اقلیم خشک و نیمه خشک اصفهان اشاره می‌کند و می‌گوید: دشت اصفهان چشم‌انداز خوبی به لحاظ تغذیه آبخوان‌ها ندارد زیرا زاینده‌رود به عنوان عامل تغذیه آبخوان‌ها خشک است و این شرایط دشت‌های اصلی استان اصفهان را با چالش فرونشست روبرو کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد دشت‌های پیرامون منطقه که از زاینده‌رود تغذیه می‌کرد و همچنین شهرهای دامنه، اردستان، کاشان و ورزنه بسیار متأثر از فرونشست است.
برداشت بی رویه حوضه زاینده رود را از تعادل خارج کرد
وی با بیان اینکه فرونشست باعث فشردگی سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود و این فشردگی به دلیل نبود توازن بین برداشت از آبخوان و تغذیه آن اتفاق می‌افتد، خاطرنشان می‌کند: برداشت بی‌رویه در بالادست زاینده‌رود این حوضه را از حالت تعادل بلند مدت خارج کرده است؛ به بیان دیگر زاینده‌رود در گذشته دشت پایین دست خود را تغذیه می‌کرده است اما اکنون در بالادست آن بیش از حد ظرفیت برداشت می‌شود. از سوی دیگر آبی که پشت سد نگهداری می‌کنند برای تأمین شرب، کشاورزی و صنعت است و بهره‌برداری و برداشت از چاه‌های مجاز و غیرمجاز افزایش یافته است این در حالی است که حجم و مدت زمان پمپاژها بر وضعیت حوضه اثرگذار است.
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور با اشاره به اینکه فرونشست زمین در اصفهان از دهه ۴۰ آغاز شده، اما از دهه ۸۰ به عنوان مخاطره خود را نشان داده است، می‌افزاید: دشت کاشان- اردستان که رودخانه دائمی نداشته به بارش وابسته بوده است در حالی که کشور در مدت یک دوره ۲۰ ساله از ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۷ که خشکسالی را تجربه کرد، بارش‌ها کمتر از میانگین بوده و همزمان با آن جمعیت افزایش یافته و فشار برای تخلیه منابع نیز به گونه‌ای نامتوازن بوده است؛ در همین بازه زمانی فرونشست را به صورت عمده در سطح کشور شاهد هستیم. از سوی دیگر الگوهای بارشی نیز در سال‌های اخیر از برف به باران تغییر کرده و مجموع این عوامل سبب می‌شود ورودی منابع آب زیرزمینی مطلوب نباشد و در نتیجه بیلان آبخوان‌ها برای دو دهه منفی بوده است.
فرونشست مرگ تدریجی آبخوان‌هاست
"برداشت آب چه مجاز باشد چه غیرمجاز وقتی بیش از توان منابع آب زیرزمینی باشد باعث افت شدید آبخوان‌ها یا سفره‌های آب زیر زمینی می‌شود" محمد سیاری کارشناس مطالعات آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان با بیان این نکته به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: تداوم این روند، فرونشست و مرگ آبخوان‌ها را در پی دارد؛ هنگامی که افت سطح آب ادامه دار باشد منافذی که باید با آب پر شوند بر اثر وزن لایه‌های بالایی و فرونشست از بین می‌روند، مرگ تدریجی آبخوان‌ها با فرونشست ایجاد می‌شود و قابل ترمیم و بازگشت به حالت اولیه نیست.
دشت مهیار بیشترین افت تجمعی سطح آبخوان را دارد
وی با بیان اینکه متوسط افت سطح آبخوان در استان اصفهان سالانه ۳۷ سانتی‌متر و متوسط کسر مخزن ۳۹۵ میلیون مترمکعب است، می‌افزاید: بر اساس اطلاعاتی که تا مهرماه سال جاری بروز رسانی شده است، بیشترین افت تجمعی آبخوان‌های استان که در طول سال‌ها رخ داده به ترتیب از دشت مهیار شمالی در مجموع ۴۷.۴۳ متر در بازه ۳۹ سال، دشت برخوار ۳۵.۵۳ متر در مدت ۳۸ سال و دشت دامنه ۳۵.۰۳ متر در بازه ۳۷ سال بوده است.
کارشناس مطالعات آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان ادامه می‌دهد: بیشترین افت سطح آبخوان در سال آبی ۹۸-۹۹ نیز مربوط به لنجانات با ۶۹ سانتی‌متر افت، اردستان ۵۷ سانتی‌متر، مهرگرد ۴۹ سانتی‌متر، مهیار شمالی ۴۶ سانتی‌متر و کاشان ۴۴ سانتی‌متر است.
سیاری می‌گوید: دشت مهیار اولین دشت استان بود که از دهه ۴۰ درگیر فرونشست شده است و هم اکنون نیز بیشترین آمار تجمعی افت سطح آبخوان را دارد و این روند در طول سال‌ها ادامه دار بوده است، اما در این منطقه نه تنها افت شدید آب بلکه سایر مولفه‌ها مانند ضخامت زیاد و جنس و دانه ریز بودن رسوبات نیز دلایل مهمی برای وقوع فرونشست است.
این کارشناس کاهش برداشت از آب‌های زیرزمینی را راهکاری مؤثر برای مقابله با پدیده فرونشست می‌داند و تاکید می‌کند: اگر امروز چاه‌های غیرمجاز مسدود و میزان برداشت جاه‌های مجاز نیز تعدیل شود نتیجه آن را سال‌های آینده شاهد خواهیم بود، اما همان نتیجه هم بازگشت به وضعیت اولیه نیست زیرا آبخوانی که دچار فرونشست و مرگ تدریجی شده دیگر قابل جبران نیست.
زلزله خاموش در کمین بافت تاریخی اصفهان
مسعود برهانی عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: آثار فرونشست بسیار مهم است زیرا در یک منطقه خارج از شهر ممکن است بین ۷۰-۸۰ سانتی متر نشست زمین رخ دهد که تبعات خاص خود را دارد از جمله فشردگی و پُر شدن آبخوان‌ها و غیرقابل استفاده شدن آن اما این پدیده در مناطق شهری بر تأسیسات و صنعت آسیب زا است به ویژه در منطقه مرکزی شهر اصفهان که آثار تاریخی وجود دارد حتی فرونشست پنج سانتی‌متری نیز خطرناک است.
وی می‌افزاید: میزان، ابعاد و محل فرونشست مهم است از این رو در مناطق مرکزی شهر اصفهان فرونشست در مقایسه با شرق آن کمتر است اما به دلیل بافت تاریخی میدان نقش جهان، پل‌های تاریخی و آثار تاریخی هر سانتی متر فرونشست می‌تواند خطرناک باشد.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان با بیان اینکه آبخوان‌های شهر اصفهان به شدت تحت تأثیر جریان رودخانه زاینده رود است، می‌گوید: جاری بودن رودخانه زاینده رود به تغذیه آبخوان‌ها، کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی و کاهش فرونشست منجر می‌شود از این رو جریان همیشگی رودخانه زاینده رود در اصفهان ضرورتی حیاتی برای این شهر است.
ضرورت مدیریت روان آب‌های شهری
وی مدیریت روان آب‌های سطحی شهر اصفهان را برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و کاهش فرونشست مؤثر می‌داند و می‌گوید: شهرداری اصفهان مطالعاتی در این باره انجام داده است که باید با دقت بیشتری تکمیل شود از این رو مطالعات درباره اثر جریان رودخانه زاینده رود و مدیریت روان آب‌های سطحی اصفهان باید به عنوان راهکاری برای جبران کاهش سطح آبخوان‌ها مورد بررسی قرار گیرد.
برهانی خاطرنشان می‌کند: آثار فرونشست زمین تاکنون در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی اصفهان بررسی شده است، اما تأثیر این پدیده بر بافت تاریخی این شهر به عنوان مهمترین میراث ارزشمند کشور و جهان نیز باید مورد توجه قرار گیرد که به جاری بودن زاینده رود بستگی دارد.
به گزارش خبرنگار ایمنا، کارشناسان یکی از بهترین برنامه‌ها برای کنترل پدیده فرونشست را طرح احیا و تعادل بخشی وزارت نیرو می‌دانند که اگر این طرح به درستی و با جدیت و ممارست اجرا شود، نتیجه بخش خواهد بود. بر پایه آمار موجود با اجرای طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی از سال ۱۳۸۴ تاکنون ۶ هزار و ۹۳۰ حلقه چاه غیرمجاز نیز با حکم قضائی در سطح استان مسدود شده است که مسدود کردن این تعداد حلقه چاه به صرفه جویی ۲۱۷ میلیون مترمکعب آب در آبخوان دشت اصفهان کمک کرده است. همچنین مجوز برداشت حدود ۱۴ هزار و ۵۰۰ حلقه چاه مجاز نیز از سال ۱۳۹۵ تاکنون اصلاح و تعدیل شده است.
