بررسی دلایل عدم تحقق استفاده کامل از ظرفیت صادراتی ایران به عراق به همراه راهکارهای راهبردی

کشور ثروتمند عراق با توجه به قرابت دینی، فرهنگی و جغرافیایی یکی از مهمترین شرکای تجاری ایران است. با توجه به میزان واردات عراق، ایران می تواند ۲۱ درصد از کل واردات عراق را تامین کند، اما این رقم در حال حاضر تنها ۱۲.۷درصد است. از دلایل عدم تحقق بهره مندی کامل از این ظرفیت می توان به «تاثیرات تحریم های آمریکا»، «وجود دیدگاه های مختلف نسبت به ایران در دولت عراق»، «صادرات ناپایدار»، «تغییر مکرر قوانین گمرکی»، «تعرفه گمرکی متفاوت در مرزها» و «عدم وصول کامل مطالبات ارزی» اشاره کرد.

ضرورت و اهداف پژوهش

کشور عراق در سال های اخیر به مهمترین مقصد صادرات غیرنفتی ایران تبدیل شده است. این کشور به دلیل در اختیار داشتن منابع نفتی، موقعیت فوق العاده مهم ترانزیتی، ظرفیت بالای کشاورزی و جذب خیل عظیمی از زوار اهل بیت(ع)، کشور بسیار ثروتمندی محسوب می شود. در سال های اخیر مسئولان عراقی با غلبه بر مشکلات داخلی و امنیتی، همت زیادی برای بازسازی کشورشان داشته اند. به همین دلیل رقابت شدیدی بین کشورهای مختلف برای حضور در بازار عراق شکل گرفته است. عراق همچنین در تامین ارز موردنیاز ایران برای واردات انواع کالا نقش بسیار مهمی دارد.

ثروت عراق در کنار زیرساخت های نامناسب این کشور، فرصتی را برای ایران پدید آورده که از طریق آن می تواند تحریم های آمریکا را بی اثر کند و شرکت ها و صنایع خود را در مقیاس جهانی توسعه دهد. بنابراین ضروریست به عراق به عنوان تحریم ناپذیرترین طرف تجاری برای ایران توجه ویژه ای شود. همچنین لازم است که در حوزه تجارت خارجی، بیشترین حساسیت مسئولین مربوطه معطوف به حفظ و توسعه تجارت با عراق باشد و به هر چیزی که امکان آسیب زدن به روابط تجاری دو کشور را دارد، به چشم تهدید امنیت ملی نگاه شود.

ظرفیت بازار عراق برای ایران

کشور عراق به دلیل ویژگی های خاص مانند داشتن مرزهای طولانی با ایران و اشتراکات دینی و فرهنگی یکی از بهترین گزینه های تجارت برای ایران به شمار می رود. کیفیت و کمیت اقلام صادر شده از ایران به عراق به گونه ای است که ایجاد و پایداری صدها هزار شغل در ایران، وابسته به صادرات به عراق است. بررسی ها نشان می دهد که ظرفیت این کشور در جذب کالاهای ایرانی، حداقل ۲ برابر وضع موجود است.

عراق واردکننده بزرگ انواع کالا و خدمات از ابتدایی ترین نوع تا کالا و خدمات با فناوری بالا است. مواد
غذایی و محصولات کشاورزی بزرگترین بخش از صادرات ایران به عراق است. بازار عراق به دلیل غیرتخصصی بودن ظرفیت بالایی برای پذیرش کالاهای صنعتی ایران دارد و فرصت مناسبی را برای
رشد آنها فراهم می سازد.

در کنار موارد بالا، حجم عظیم ریالی که توسط زوار ایران در عراق خرج می شود منجر به مقرون به صرفه شدن واردات کالا از ایران به عراق شده است.

تحریم آمریکا فرصتی برای حضور ایران در بازار عراق

اقدامات آمریکا در تضعیف روابط اقتصادی ایران و عراق را می توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد. دسته اول، ایجاد اختلال در جریان نقل و انتقال دلار میان ایران و عراق است؛ خوشبختانه آمریکا تنها بر جریان دلار حاکم است و امکان نقل و انتقال سایر ارزها مانند دینار وجود دارد. دسته دوم، پیشنهاد سرمایه گذاری و تاسیس زیرساخت های موردنیاز عراق؛ با این حال، خوشبختانه در اینجا دست برتر با ایران است. زیرا به گفته ی مسئولین و فعالان اقتصادی که از نزدیک با اوضاع عراق آشنا هستند، هیچ کشوری مانند ایران قابلیت تامین نیازها و زیرساخت های عراق را ندارد.

چالش های حضور ایران در بازار عراق و راهکارهای آن

در این بخش به بررسی چند موضوع به عنوان چالش ها و ارائه راهکارهای مقابله با این چالش ها می پردازیم.

دیدگاه های مثبت و منفی نسبت به ایران

باید توجه داشت که دولت عراق شامل طیف گسترده ای از دیدگاه های مثبت و منفی نسبت به ایران است و ایران نمی تواند بدون ارائه هیچگونه برنامه اقتصادی سودآور برای عراق، و صرفا با ذکر این واقعیت که در مقابله با داعش به یاری عراق شتافته است، انتظار دنباله روی بی چون و چرای مقامات عراقی از سیاست های خود را داشته باشد. پس لازم است که مزیت دار بودن طرح ها و پیشنهادات ایران برای این کشور به زبان آمار و ارقام به مقامات عراقی ارائه شود و مقامات عراق باید نسبت به سودآور بودن پیشنهادات ایران اقناع شوند.

صادرات ناپایدار، تغییر مکرر قوانین گمرکی و تعرفه گمرکی متفاوت در مرزها

در حال حاضر حدود نیمی از ترکیب کنونی صادرات ایران به عراق ناپایدار است و می تواند مشکلات جدی برای اشتغال ایرانیانی که در این حوزه فعالیت می کنند، ایجاد کند. عراق در گمرکات خود به دلیل تفاوت قوانین اقلیم کردستان با دولت مرکزی  نسبت به دریافت عوارض گمرکی رفتار متفاوتی دارد. علاوه بر ناهماهنگی در گمرکات، تغییر مکرر قوانین گمرکی در عراق و ممنوع الورود شدن برخی کالاها بدون اطلاع قبلی به صادرات ایران آسیب زده است.

با این حال، راه حل این دو مشکل روشن است. یک توافقنامه جامع تجاری بین ایران و عراق تا حدود زیادی می تواند مشکلات مذکور را مرتفع کند. انعقاد این توافقنامه می تواند دو فایده مهم برای تجار و تولیدکنندگان ایرانی داشته باشد. اول اینکه با ثبات در قوانین، امکان برنامه ریزی بهتر فراهم می شود و دوم آنکه با کاهش تعرفه های گمرکی، قدرت رقابت محصولات ایرانی در بازار عراق افزایش می یابد.

 مطالبات ارزی

طبعا در شرایط تحریم نمی توانیم از منابع محدود ارزی برای سرمایه گذاری در زیرساخت ها و صنایع عراق استفاده کنیم. اما از منابع بلوکه شده در عراق می توان چنین استفاده ای کرد. درست است که با رایزنی و تلاش بانک مرکزی، امکان بازگرداندن پول گاز و برق صادر شده از ایران به عراق وجود دارد؛ اما باید به این نکته توجه داشت که در شرایط فعلی تداوم صادرات برق و گاز مهمتر از بازگرداندن پول آنها است. در واقع اگر طرف عراقی در تعامل با ایران با ریسک بالایی مواجه شود، ممکن است واردات این دو محصول را از ایران قطع کند و یا به شدت کاهش دهد.

تداوم صادرات برق به خودی خود مهم است؛ زیرا با سرمایه گذاری های صورت گرفته زیرساخت های تولید برق در کشور ایجاد شده است و عدم بهره برداری از آن موجب وارد آمدن خسارت فنی به تجهیزات نیروگاه های برق خواهد شد .همچنین صادرات گاز به دلیل مشترک بودن بزرگترین میدان گازی ایران با قطر و نبودن قانون مشخص برای برداشت گاز از این میدان بین ایران و قطر، برای ما اهمیت دارد.

جمع بندی

با توجه به اهمیت مقصد صادراتی عراق برای محصولات و خدمات ایرانی این پژوهش به بررسی برخی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر کاهش ظرفیت صادراتی ایران به عراق پرداخته است و با ارائه پیشنهاداتی درصدد کمک به افزایش صادرات به عراق برآمده است.

تحریم های آمریکا و نظارت شدید به انتقال دلار، مشکلاتی را برای اقتصاد ایران ایجاد کرده است. با این وجود تجارت ایران و عراق با پول ملی دو کشور تحت نظارت آمریکا نیست، بنابراین استفاده از پول ملی به عنوان راهکاری برای کمک به صادرات در نظر گرفته شده است.

به علت ناپایداری صادرات به عراق، تعرفه های متفاوت در مرزهای عراق (اقلیم و دولت مرکزی) و همچنین تغییرات مداوم قوانین گمرکی، تجارت بین دو کشور دچار اختلالاتی شده است. با انعقاد قرارداد تجاری دو طرفه بین دو کشور می توان بر این مشکلات غلبه کرد.

همچنین به دلیل مطالبات زیاد ارزی از کشور عراق و محدودیت های ارزی ایران به دلیل تحریم ها، برای سرمایه گذاری در عراق می توان از پول های بلوکه شده حاصل از صادرات قبلی در عراق استفاده نمود.

این مطالعه در اندیشکده اقتصاد مقاومتی و توسط روح‌الله مهدوی در سال ۱۳۹۷ انجام شده است.